آیا برق رایگان حق مردم است؟
دسترسی به الکتریسته در کشورهای توسعهیافته برای مردم کاملاً عادی است. در هر ساعت از ۳۶۵ روز سال که کلید را بزنید، چراغتان روشن خواهد شد. اما در کشورهای درحال توسعه بیش از یک میلیارد نفر به شبکه برق متصل نیستند و بسیاری از کسانی که به آن دسترسی دارند، خدماتی منقطع و پرنوسان دریافت میکنند. دلیل این کمبودها نحوه برخورد ما با الکتریسیته است؛ اینکه آن را یک حق بدانیم و نه یک کالای خصوصی. منظور از حق دانستن الکتریسیته اشاره به این تفکر است که همه مردم حق دارند به برق دسترسی داشته باشند حتی اگر پول آن را نپردازند.
در مقابل عدهای هم هستند که معتقدند، الکتریسیته به مثابه کالای خصوصی است و هر کس میخواهد استفاده کند باید پولش را بپردازد.
در ابتدای انقلاب، دولت موقت تصمیم گرفت، آب و برق را رایگان کند. کیهان در تاریخ ۸ اسفند ۱۳۵۷ از قول عباس امیرانتظام، سخنگوی دولت موقت نوشت: «برای کمدرآمدها: آب و برق مجانی میشود».
تصور عمومی این است که وعده مجانی کردن آب و برق در سخنرانی روز ورود امام خمینی به کشور در بهشتزهرا بیان شده است. اما این تصور درست نیست و اولین بار این وعده در تاریخ ۸ اسفند ۱۳۵۷ از سوی سخنگوی دولت موقت، عباس امیرانتظام با قیدی قابل تامل «برای کمدرآمدها» اعلام شد.
به هر حال سالها از آن روزها میگذرد و آب و برق که در ابتدای انقلاب وعده رایگان بودنشان مطرح شد، در حال حاضر به بحران رسیدهاند. به طور مشخص امسال در تابستان بیش از ۲۰ هزار مگاوات ناترازی برق داشتیم که پیشبینی میشود در تابستان سال آینده به ۲۵ هزار مگاوات برسد.
سوال این است که آیا برق کالای خصوصی است یا کالای عمومی؟
ایده دسترسی همگانی برای دههها محرک برنامههای گسترش برقرسانی در جهان بوده و در کشورهای در حال توسعه همچنان عامل سرمایهگذاریهای گسترده است. در هند نارندرا مودی، معتقد بود «همه حق حیات شرافتمدانه دارند. به طور سنتی غذا و مسکن نیازهای اساسی بودهاند اما دولت من فراتر از اینها رفته تا برق را هم به آنها اضافه کند.» در بولیوی ایوو مورالس، رئیسجمهور سابق، اعلام کرد که «در قوانین بینالمللی و استانداردهای ملی، برق هم باید به عنوان یکی از حقوق اساسی بشر شناخته شود.» همچنین ذیل اهداف توسعه پایدار سازمان ملل تا سال ۲۰۳۰ تمام مردم دنیا باید به الکتریسیته دسترسی داشته باشند زیرا لازمه رسیدن به مواردی چون بهبود آموزش، فرصتهای اقتصادی و تقویت جایگاه زنان است.
اما اینکه با الکتریسیته به عنوان یک حق و نه یک کالای خصوصی، رفتار شود خود در تناقض با هدف دسترسی همگانی به آن است. قیمت الکتریسیته در کشورهای درحال توسعه معمولاً آنقدر ارزان است که قبضهای صادر شده در واقع هزینه تولید آن را نمیدهند. این درحالی است که بسیاری از مصرفکنندگان اصلاً قبضهای خود را نمیپردازند و برقدزدی به عنوان یک بخش عادی شبکه به حساب میآید. شرکتهای توزیع برق روی هر واحد الکتریسیته فروشی ضررده هستند. به دلیل بزرگ بودن این ضررها آنها نیازمند حمایت دولتند اما بودجه دولت هم در نهایت به محدودیت برمیخورد. بنابراین برای شرکتهای برق چارهای نمیماند جز کاهش عرضه زیرا برای کاهش ضرر در عمل آنها تلاش خواهند که مقدار کمتری از محصول خود را بفروشند؛ این یعنی کاهش دسترسی مردم به الکتریسیته.
اینها همه یعنی شبکه برق بر مبنای اصول بازار کار نمیکند و رابطه بین عرضه و پرداخت قطع میشود. این موضوع خود بیشتر به آن تصور حق بودن برق دامن میزند. کیفیت خدمات به آنهایی که پول هزینه برق مصرفی خود را پرداخت میکنند با آنهایی که نمیکنند، فرقی ندارد. تنها یک شبکه برق وجود دارد و اکنون ارائه کیفیت بهتر و مقدار بیشتر به مصرفکنندگانی که تمایل به پرداخت هزینه آن را دارند نیز ممکن نیست. در نتیجه این وضعیت، شرکتها و افراد قادر به بهره بردن از خدمات حیاتی مرتبط به الکتریسیته نیستند به خصوص صنایعی که نیازمند دسترسی دائمی به برق هستند که با توجه به اهمیت این کالا تاثیرات عظیمی روی اقتصاد و کیفیت زندگی مردم دارد.
آیا راهحلی وجود دارد؟
تولید برق را آزاد بگذارید
ظرفیت تولید برق کشور به حدود ۹۰ هزار مگاوات رسیده اما مصرف برق در ماههای گرم سال هر سال رو به تزاید است. کولرهای گازی بیشترین مصرف برق را به خود اختصاص میدهند. حدود ۴۰ درصد برق تولیدی در کولرها مصرف میشود که ۲۵ درصد آن مربوط به کولرهای گازی است. نامتناسب بودن قیمت برق منجر به این شده که مردم ساکن در مناطق کوهستانی و غیرشرجی نیز از کولرهای گازی پرمصرف استفاده کنند.
مصرف برق کولرهای گازی بیش از ۶ برابر کولرهای آبی نسل جدید است. وزارت نیرو باید به سرعت طرح جایگزینی کولرهای پرمصرف با کولرهای کممصرف BLDC را اجرایی کند و با ابزار قیمتی و روشهای مختلف دیگر مردم را به سمت استفاده از سیستمهای سرمایشی کممصرف سوق دهد.
دولت باید سریعتر به مردم اعلام کند از چه سالی قیمت برق را به قیمتهای منطقهای نزدیک میکند تا سازندگان ساختمان و سرمایهگذاران واحدهای صنعتی و غیر در تهیه FS(طرح توجیه اقتصادی) قیمت برق را به قیمتهای آن زمان لحاظ کنند و به جای کولر گازی پرمصرف از کولرهای آبی کممصرف استفاده کنند. سرمایهگذاران در واحدهای صنعتی نیز با لحاظ قیمت برق در آینده از وسایل و تجهیزات با کمترین مصرف برق متناسب با نیاز هر صنعت استفاده کنند.
حدود ۳۵ درصد برق کشور در حوزه صنعت مصرف میشود و عمده مصرف مربوط به صنعت فولاد و آلومینیم است. فولادسازان در مجموع بیش از ۶۰ درصد مصرف برق بیشتری نسبت به استانداردهای جهانی دارند و سالانه ۲۵تا ۳۰میلیارد کیلووات ساعت برق بیشتری مصرف میکنند. ضرورت دارد با ابزارهای تشویقی و تنبیهی صنایع پرمصرف مجبور به سرمایهگذاری جهت بهینه کردن مصرف برق و نزدیک شدن به استانداردهای جهانی گردند. صنایع کشور میتوانند مصرف برق خود را از ۲۵ هزار مگاوات ساعت به کمتر از ۲۰ هزار مگاوات ساعت کاهش دهند و باید به هر طریق ممکن به این سمت سوق داده شوند. واحدهای صنعتی پرمصرف باید تعمیرات اساسی برنامهریزی شده خود را طبق برنامهریزی هماهنگ به ماههای گرم سال منتقل کنند تا فشار به شبکه برق در سه ماه تابستان کاسته شود.
حدود ۱۵ درصد برق تولیدی کشور در چاههای آب کشاورزی استفاده میشود که با نصب کنتورهای هوشمند و مدیریت صحیح باید در چند ساعت پیک مصرف برق موتورهای آب خاموش شوند. ضرورت دارد هر چه سریعتر تمامی صنایع، مجتمعهای مسکونی و تجاری و اداری به کنتور هوشمند مجهز شوند و به مرور طی دو تا سه سال کل کنتورهای معمولی با کنتورهای هوشمند جایگزین شوند. کنتور هوشمند هم به نفع دولت است و هم به نفع مصرفکننده زیرا با کنتور هوشمند میتواند در هر ساعت برق مصرفی تکتک مشترکین را کنترل کرد و به مشترکین پرمصرف اطلاعرسانی لازم به خصوص در ساعتهای پیک مصرف انجام شود. با کنتور هوشمند مشترکین میدانند که با کاهش مصرف برق در ساعات پیک مصرف هزینه برق بسیار کمتری پرداخت خواهند کرد لذا وسایل برقی پرمصرف از قبیل اتو، لباسشویی، ظرفشویی، سشوار و … را در ساعتهای غیرپیک که قیمت برق تا یکسوم کاهش مییابد مورد استفاده قرار میدهند.
توصیه میشود دولت از سرمایهگذاران در تولید برق خورشیدی و بادی حمایت بیشتری به عمل آورد به گونهای که طی ۱۰ سال آینده حداقل ۱۰ درصد برق مصرفی کشور از طرق نیروگاههای خورشیدی و بادی تامین شود.
جمعبندی
بحث استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر مدتها پیش در دنیا مطرح بوده که یکی از آنها بهرهبرداری از انرژی خورشیدی است. در ایران نیز موضوع انرژی خورشیدی به دلیل اینکه تابش زیادی در سرزمین داریم مورد توجه بوده است. استفاده از انرژی خورشیدی با توجه به پیمان پاریس و تعهدات کشورها ازجمله ایران، دیگر یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت و یک اجبار است. اگر کشورهای متعهد تا سال ۲۰۲۵ گازهای گلخانهای خود را تا میزان تعیین شدهای کاهش ندهند، جریمه میشوند. در واقع کشورها مالیات تولید کربن را خواهند داد اما بحث انرژی خورشیدی در ایران به دلایل زیادی موفق نبوده است. سابقه این فعالیت به سالهای اخیر برنمیگردد بلکه پیش از انقلاب نیز در جزیره خارک نیروی دریایی ارتش از سیستم فتوولتاییک (Photovoltaics) استفاده میکرد. اما در یک دهه اخیر تصمیم بر این شده که از این امکان برای توانمندسازی اماکنی مثل مناطق روستایی استفاده کرد.
روستاها در ایران دارد تخلیه میشود. راهحل در شرایط کمآبی این است که کشاورزی تعطیل شود. گسترش آیسیتیهای روستایی و تغییر اشتغال به سمت اقتصاد دیجیتال و تمرکززدایی راهحل جلوگیری از این وضعیت است. بیشک مساله پنلهای خورشیدی خیلی جوابگو نیست. باید به فکر کشاورزی فراسرزمینی بود. از سوی دیگر تولید برق خورشیدی باید آزاد شود و دولت باید دست از قیمتگذاری برق بردارد و به جای اینکه به کل مصرفکنندگان برق یارانه بدهد به دهکهای کمدرآمد یارانه نقدی بپردازد. در این صورت میتواند قیمت برق را واقعی کند. در کنار همه سیاستگذاریها و تصمیمهایی که برای کاستن از ناترازی انرژی صورت میگیرد، دولت چهاردهم باید هر چه زودتر سرمایهگذاری، تأسیس و راهاندازی نیروگاههای خورشیدی همچنین احداث گلخانههای کشاورزی را آزاد بگذارد.
مدلهایی که امروز در دنیا در کنار نیروگاههای تجدیدپذیر تعریف شده که امکان تولید هیدروژن سبز را از طریق الکترولیز آب به واسطه برق تجدیدپذیر فراهم میکند عملاً این فرصت را به متولیان خواهد داد که از طریق نیروگاههای خورشیدی که در طول روز در حال تولید برق است، بخشی از این برق را به سمت ذخیرهسازهایی ببرند که بتوانند نقطهضعف را جبران کنند. نکته دیگر اینکه در ایران به لحاظ همزمانی اوج تقاضای مصرف که عمدتاً در تابستان اتفاق میافتد با میزان بالای تابش که در همین ایام وجود دارد و امکان و پتانسیل تولید باد که در همین زمان وجود دارد، بیش از ۷۰ درصد برق نیروگاههای خورشیدی و بادی در ایام گرم سال تولید میشود. بنابراین بخش قابل توجهی از پاسخدهی به مصرف برق در پیک مصرف تابستانه را از همین طریق میتوانیم تامین کنیم.