توسط : فائزه مومنی، گروه اجتماعی
دو روز پس از وقوع سیل مهیب در خراسان رضوی، شمار تلفات به «هشت نفر» افزایش یافته است. همزمان رئیس سازمان امداد و نجات از تشدید فعالیت سامانه بارشی و احتمال وقوع سیل در ۷ استان شمالی و شمال‌شرقی کشور خبر داد. رضا عباسی‌نیشابوری گفت: از این تعداد پنج نفر مربوط به شهر مشهد، دو نفر از روستاهای فریمان و یک نفر از روستای «سرغایه» بخش مرکزی مشهد هستند. مجید دبیریان، عضو شورای شهر مشهد نیز درباره سیل مشهد گفته که این شهر در یک بازه زمانی ۴۰ دقیقه‌ای شاهد ۳۸ میلی‌متر بارش باران بود درحالی که میزان بارش سالانه شهر مشهد ۲۰۰ میلی‌متر است. او تعداد مفقودی‌ها در مشهد را «۱۲ نفر» اعلام کرد و گفت: «برخی از مفقودی‌ها، بچه‌هایی هستند که مدارس‌شان تعطیل شده بود».
موسی‌الرضا حاجی‌بیگلو، دیگر عضو شورای شهر مشهد دلیل وقوع سیل در مرکز استان خراسان‌رضوی را «ساخت‌وسازهای غیرمجاز و ساخت کمربند جنوبی در کوهشاد» عنوان کرده است. یک شاهد عینی در خیابان «سپاه ۶۹» محله سیدی، در جنوب‌شرق شهر مشهد، ویرانی سیل را ناشی از ساختن خانه‌ها در دره و ساخت دیواری دانسته که مانند سد عمل کرده و بعد باعث سرازیر شدن حجم عظیمی آب شده است. او در ویدئویی که خبرگزاری‌ها منتشر کردند، گفت که تا سقف طبقه همکف بسیاری از خانه‌های این محله را آب گرفته است. او می‌گوید که در ۳۵ سال سکونتش در محله سیدی شاهد چنین سیلی نبوده است. به گفته این شاهد عینی: «پشت دیواری که ته کوچه است یک دره بوده است. دره را برای خانه‌سازی پر کردند و جدول‌کشی کرده بودند» اما حالا آب آمده و پشت دیوار جمع شده و خانه‌های آنها را تخریب کرده است. حدود ۲۰۰ واحد مسکونی در این محله مشهد خسارت دیدند و یک زن و چهار کودکش فقط در این محله جان باختند.
مطابق با بررسی‌ها؛ دیوار طویل زمین‌های انتهایی کوچه مانند سد عمل کرده و هنگام باران شدید و جاری شدن آب مانع عبور آن شده است و بعد از انباشت آب پشت دیوار، دیوار شکسته و سیل سنگینی به کوچه‌ها و خانه‌های این محل خسارت وارد کرده است.
احمد وحیدی، وزیر کشور صبح پنج‌شنبه ۲۷ اردیبهشت به مشهد سفر کرد و حین بازدید از این محله گفت که «خیابان سپاه منطقه سیدی مشهد جزو بافت‌های فرسوده محسوب می‌شود و جزیی از برنامه‌های ما بوده که نوسازی و بازسازی آن را انجام دهیم».
پیش‌تر حمیدرضا کافی‌نیا، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی مشهد تعداد کشته‌شدگان را ۷ نفر اعلام کرد و گفت که دو نفر از فوت‌شدگان از کسانی بودند که در داخل یک خودرو در زیرگذر میدان انقلاب مشهد در آب محبوس شده بودند و یک مادر و چهار کودکش هم در اثر تخریب خانه‌شان در محله سیدی جان باختند. مشهد پس از تهران و تبریز، سومین شهر به لحاظ حجم بافت فرسوده و ناکارآمد شهری است اما اقدام اساسی برای نوسازی این بافت صورت نگرفته و روند نوسازی و بازسازی این بافت فرسوده روز‌به‌روز رنگ باخته و نامحسوس‌تر از گذشته شده است.
سیل؟ کدام سیل؟
تعدادی از فعالان محیط زیست هم در شبکه‌های اجتماعی درباره بی‌توجهی به هشدارها درباره دست‌اندازی به کوه‌های اطراف این منطقه مشهد نوشتند. روزنامه خراسان روز پنج‌شنبه در گزارشی با عنوان «سیل سوءمدیریت جان گرفت» به پیگیری دیروز خبرنگارش از مسئولان استان درباره سیل و انکار آنها درباره ابعاد تخریب‌ها اشاره کرده است.
در این گزارش آمده که «سیلی که می‌توان ردپای ضعف در مدیریت بحران، بسته نشدن معابر در معرض سیل و اصلاح نشدن نقاط مستعد آب گرفتگی در شهر را در آن دید».
در این گزارش در توصیف وضعیت خیابان‌ها در ساعت ۳ بعدازظهر دیروز به وقت محلی آمده: «همزمان با بارش شدید باران و رعدوبرق وضعیت برخی از خیابان‌های شهر چنان بحرانی شد که پیرو آن تصاویر متعددی از وضعیت خودروهای شخصی گرفتار در سیلاب در رسانه‌های مجازی منتشر شد». «خودروهای شخصی در خیابان سیدی، فکوری، بلوار ناصری و… چنان از مسیر خود منحرف شدند که در بلوار ناصری در نتیجه این انحراف برخی از خودروها با یکدیگر برخورد کردند. علاوه بر این در میدان انقلاب وضعیت به گونه‌ای بود که برخی از خودروهای شخصی تقریبا در زیر آب فرو رفتند». اما پیگیری خبرنگار این روزنامه حاکی از بی‌تفاوتی مسئولان و تلاش آنها برای کوچک نشان دادن ابعاد این فاجعه بوده است.
در این گزارش آمده که رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد با تکذیب وقوع سیلاب و گرفتار شدن خودروها به خبرنگار روزنامه خراسان گفت: «شاید چیز دیگری بوده؛ ماشین کارتنی بوده و ماشین آهنی نبوده است!»
براساس این گزارش، مصطفی کلیدری، رئیس گروه پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شهرداری مشهد در واکنش به سوال خبرنگار گفته: «سیل؟ کدام سیل؟ بارندگی، سیل نیست. همه جا در اختیار و کنترل است. مقداری آب جمع شده است و سیل نیست».
فرماندار مشهد هم گفته که خودش در محل حاضر است اما «ماشین‌ها را هم سیل با خودش نبرده است فقط چون آب زیاد بوده، ماشین‌ها خلاص شده و از پیش رفته است؛ اینکه ماشینی را با خود ببرد و خسارتی داشته باشد چنین چیزی را تاکنون گزارش نکرده‌اند».
بسیاری از کاربران اقدام محسن داوری، فرماندار مشهد که در تصاویر با کت‌وشلوار میان سیلاب ایستاده و ماشین‌ها را هدایت می‌کند را به تمسخر گرفتند.
نوید حسینیون، عضو هیات‌رئیسه حزب کارگزاران سازندگی در استان خراسان‌رضوی در شبکه ایکس با انتشار عکسی از سیل روز چهارشنبه نوشت: «اینجا زیرگذر یک معبر پرتردد مشهد است که مسیر عبور همیشگی ماشین‌ها بوده و امروز محل خارج کردن جنازه شهروندان گرفتار در سیل. سال‌هاست که فعالین محیط زیست هشدار دست‌اندازی به کوه‌ها و مسیرهای عبور سیل را می‌دهند و شنیده نمی‌شود! مشهد غرق در بحران بود و مدیران مشغول کارهای نمایشی!»
علی کشمیری، فعال محیط زیست هم در شبکه ایکس نوشت: «فعالان محیط زیست سال‌ها اعتراض کردند که کوهستان جنوبی مشهد را تخریب نکنید و جاده‌کشی نکنید اما گوش‌هایتان بسته بود و دهانتان باز. مسئولان شهر مشهد حاصل بی‌خردی‌تان را تماشا کنید».
پیش‌تر خبرگزاری مهر تصاویری از میدان انقلاب مشهد منتشر کرد که نشان می‌‌داد، آب از کوه‌های اطراف میدان انقلاب با شدت هرچه تمام‌تر وارد محیط شهری شد و باعث شد که زیرگذر این میدان زیر آب رفت. هواشناسی خراسان‌رضوی پیش‌تر برای بارندگی‌های چهارشنبه در شهر مشهد «هشدار نارنجی» صادر کرده بود.
تکرار یک حادثه
پنج سال پیش روز ۶ فروردین ۱۳۹۸ پس از بارش شدید باران در شهر شیراز، ناگهان مناطقی از شهر گرفتار سیلاب شد که در محل دروازه قرآن شدت بیشتری داشت. در جریان سیل شیراز ۲۱ نفر جان خود را از دست دادند، هرچند برخی منابع تعداد قربانیان این حادثه را بیشتر گزارش کرده بودند. طرح توسعه این محل و طراحی و اجرای غیرتخصصی آن ازجمله عوامل اصلی این حادثه عنوان شد و بعداً نماینده شیراز در مجلس آن زمان گفته بود که شهرداری شیراز عامل اصلی جاری شدن سیل در این شهر بوده است.
اما کامران داوری، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با «سازندگی» می‌گوید که دو دلیل اصلی برای سیل مشهد می‌توان در نظر گرفت. اول باید دید دوره بازگشت این سیل چند ساله بوده است؟ اگر دوره بازگشت سیل ۲۰ سال به بالا بوده است باید توقع چنین شدت و شرایطی را داشته باشیم. این موضوع را هنوز نمی‌توان به طور قطعی گفت زیرا مشخص نشده که دوره بازگشت این حجم از بارندگی چقدر بوده است اما به نظر نمی‌آید دوره بازگشت عجیبی بود و زمان رگبار حدد ۱۵ دقیقه بود. او ادامه می‌دهد: دلیل دیگر مربوط به حوزه شهرسازی است. وقتی یک شهر را توسعه می‌دهیم نباید راه‌آب‌های طبیعی را مسدود کنیم یا خیابانی طراحی کنیم که آب در خود آن تجمع کند. متاسفانه تصاویری که از سیل مشهد در خیابان سیدی منتشر شده، نشان می‌دهد که خیابان محله مانند مسیل رودخانه است. وقتی مسیل رودخانه را تبدیل به خیابان می‌کنند باید توقع داشته باشند که یک روزی این اتفاق خواهد افتاد یا مثلاً تصاویری که از بلوار نماز نشان می‌دهد به جای اینکه طراحی خیابان به نحوی باشد که آب به دو طرف خیابان هدایت شود اما روی سطح خیابان جریان دارد و شرایطی که شاهد آن بودیم را ایجاد کرد.
این پژوهشگر حوزه های مدیریت، سیاستگذاری و حکمرانی آب در پاسخ به این پرسش که مسئولان سیل مشهد و خسارات وارد شده به جان و مال مردم را با سیل دوبی مقایسه می‌کنند، می‌گوید: دوره بازگشت سیل دوبی بیش از ۲۰ سال و استثنایی بود و هر چقدر هم که خیابان‌ها مطابق با اصول شهرسازی ساخته شده باشند اما شهر توان مدیریت آن حجم از آب را ندارد. معمولاً خیابان‌های کوچک برای سیلابی با دوره بازگشت ۵ ساله و خیابان‌های بزرگ برای سیلاب‌هایی با دوره بازگشت ۲۰ ساله طراحی شده‌اند و زمانی که سیلابی با دوره بازگشت ۱۰۰ ساله یا ۲۰۰ ساله اتفاق می‌افتد، بهترین خیابان‌ها با بهترین مهندسی‌ها توان مدیریت این حجم از آب را ندارند.
سیلی که از سوی شهرداری جدی گرفته نشد
مجید لگزیان، کارشناس حوزه شهرسازی اما با اشاره به ساخت‌وسازهایی که در مسیل اتفاق افتاده در گفت‌وگو با سازندگی به بارندگی شدید هم اشاره می‌کند. او می‌گوید: در شهرسازی معاصر باید بین شبکه مسیل‌ها، شبکه سبز و باز طبیعی و شبکه حمل‌ونقل پیوندی ایجاد شود تا آب مسیر خود را داشته باشد. ما در مشهد یک ارتفاعات جنوبی داریم و رود کشف‌رود در شمال شهر. ارتباطات ارتفاعات جنوبی با کشف‌رود از طریق مسیل‌ها صورت می‌گیرد. آب و باران از کوه وارد این مسیل‌های بزرگ و کوچک می‌شود و در نهایت وارد کشف‌رود شده و تا سرخ و ترکمنستان ادامه پیدا می‌کند. او ادامه می‌دهد: در ارتفاعات جنوب مشهد پروژه کمربندی ساخته شده بود که در مسیل بود، از اقدامات دوره گذشته مدیریت شهری این بود که ساخت این کمربند متوقف شد و کل محوطه کمربند تبدیل به پارک شد. در این مسیر جاده‌سازی‌هایی شد و جلوی برخی مسیل‌ها گرفته شد اما درحال حاضر عمده مسیل‌ها باز است. در بلوار نماز هم آب‌گرفتی‌های زیادی داشتیم زیرا حجم آب وارد شده از حجم کانال بیشتر بوده است. اما یکی از بزرگ‌ترین مشکل‌ها در بزرگراه کلانتری و میدان انقلاب بوده که دو فوتی هم در آن نقطه داشتیم. بزرگراه کلانتری یکی از مسیل‌های اصلی عبور است. یکی از مشکلات میدان انقلاب این است که بسیار به کوه نزدیک است و وقتی آب به جریان می‌افتد اگر در همان نقطه مدیریت نشود، وارد بزرگراه و بعد زیرگذر می‌شود و شرایط مشابه آنچه روز چهارشنبه اتفاق افتاد، می‌افتد. البته در سال ۹۸ هم این اتفاق افتاد اما شهرداری پمپ گذاشت و وضعیت مدیریت شد اما گویی با وجود هشدارها، شهرداری مشهد موضوع را جدی نگرفته بود. این کارشناس حوزه شهرسازی اضافه می‌کند: نقطه بعدی که باعث فوت یک خانواده ۵ نفره شد هم بلوار سپاه سیدی است که از مسیل‌های فرعی آب است. در مسیر این خیابان هم زمین‌های متعلق به آستان قدس رضوی است که دیوارکشی شده بود اما این دیوارها نتوانسته بود در مقابل ورود آب مقاومت کند. در نهایت اینکه باید در سیاستگذاری کلی وقتی ساخت‌وسازی می‌شود به شبکه سبز و باز و ارتباط آن با شبکه مسیل‌ها و آب‌راهه‌ها دقت بیشتری شود که متاسفانه اما در سیاستگذاری کلی شهری به آن توجهی نشده و نمی‌شود.
