توسط : افزایش مرگ بیماران خاص
گروه اجتماعی: کمبود دارو در ایران، به‌ویژه داروهای حیاتی برای بیماران خاص، به بحرانی ملی تبدیل شده است. در تازه‌ترین آمار منتشر شده، انجمن تالاسمی ایران اعلام کرده است که از ابتدای امسال تاکنون ۱۳۵۰ بیمار تالاسمی جان خود را از دست داده‌اند. سلمان اسحاقی، سخنگوی کمیسیون بهداشت و درمان مجلس این خبر را در گفت‌وگو با خانه ملت اعلام کرده است. این آمار درحالی منتشر می‌شود که در سال گذشته این رقم ۷۵۰ نفر بوده است، یعنی طی یک سال، میزان مرگ‌ومیر این بیماران تقریباً دو برابر شده است. این فاجعه، نتیجه بحران گسترده کمبود داروهای اساسی، تحریم‌های بین‌المللی، سوءمدیریت داخلی و اشکال شدید در زنجیره تأمین دارو است. گفته شده که در حال حاضر بیش از ۱۰۰ قلم دارو از جمله داروهای ضروری برای درمان سرطان و بیماری‌های خاص، کمیاب یا نایاب شده‌اند. در کنار این مشکلات، فروش داروهای تقلبی نیز افزایش یافته و جان بیماران را به خطر انداخته است.
تالاسمی یک بیماری ژنتیکی است که بیماران آن نیاز مداوم به تزریق خون و مصرف داروهای دفع‌کننده آهن مانند دفروکسامین (Desferal)، دفریپرون (Ferriprox) و دفراسیرکس (Exjade) دارند. بدون مصرف این داروها، تجمع آهن در بدن باعث نارسایی قلبی، مشکلات کبدی و در نهایت مرگ می‌شود.
اما در سال گذشته، بحران کمبود این داروها بیماران تالاسمی را در شرایط خطرناکی قرار داده است. برخی بیماران به دلیل نبود دارو مجبور به کاهش مصرف شده‌اند و برخی دیگر داروهای غیرموثر داخلی را جایگزین کرده‌اند که نتایج درمانی نامناسبی داشته است. بسیاری از بیماران در اعتراض به این وضعیت بارها مقابل سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت تجمع کرده‌اند اما تاکنون اقدام عملی موثری برای حل این مشکل انجام نشده است.
یونس عرب، رییس انجمن تالاسمی ایران، مدت‌ها پیش اعلام کرده که؛ «حدود ۴۰ درصد از بیماران تالاسمی کشور برای ادامه زندگی نیازمند داروهای خارجی هستند اما در سال گذشته تنها ۱۲ درصد از این داروها وارد شده است.»
استان سیستان و بلوچستان، که یک‌هفتم کل جمعیت مبتلایان به تالاسمی کشور را در خود جای داده، بیشترین تعداد بیماران را دارد. پیش از این در دی ماه ۱۴۰۰ محمد علیزاده، رییس هیات مدیره انجمن تالاسمی ایران از کمبود شدید داروهای این بیماران خبر داده و گزارش کرده بود که از اردیبهشت ۱۳۹۷ تاکنون بیش از ۵۰۰ بیمار تالاسمی جان خود را از دست داده‌اند.
مشکلات نظام توزیع دارو نیز به نگرانی‌ها افزوده است. یکی از شهروندان در این باره می‌گوید: «وقتی شفافیت نباشد چنین وضعیتی پیش می‌آید. در کشور ۸۵ میلیون نفر جمعیت داریم اما ۱۰۰ میلیون دفترچه بیمه صادر شده است! برخی افراد چند دفترچه بیمه دارند؛ برخی دیگر با پزشکان تبانی کرده و دارو دریافت می‌کنند. سپس این داروها را با هزینه بیمه از داروخانه می‌خرند و در بازار آزاد می‌فروشند.»
در حال حاضر ۲۳ هزار بیمار تالاسمی در ایران زندگی می‌کنند که بسیاری از آن‌ها کودک هستند. شمار زیادی از جان‌باختگان این بیماری نیز کودک بوده‌اند. این در حالی است که به گفته رییس انجمن تالاسمی ایران، اگر بیماران درمان مناسب و مستمری داشته باشند و داروها بدون وقفه تأمین شوند، می‌توانند عمری طبیعی داشته باشند: «در تمام دنیا همین‌طور است اما در ایران تصور عمومی بر این است که طول عمر بیماران تالاسمی کوتاه است. دلیل آن ساده است: اساسی‌ترین داروی این بیماران، تزریق مداوم خون و مصرف داروهای آهن‌زداست. اگر هر یک از این دو دچار مشکل شود، جان بیمار به خطر می‌افتد و طبیعی است که عمر طولانی نکند. البته ما بیماران تالاسمی بالای ۶۰ سال هم داریم اما تعداد زیادی از بیماران نیز قبل از ۱۸ سالگی جان خود را از دست می‌دهند.»
بیماران مبتلا به تالاسمی باید ماهانه دست‌کم ۷ میلیون تومان برای داروهای خود هزینه کنند: «با این حال، داروها یا کارایی لازم را ندارند، یا اگر موثر باشند، در بازار کشور موجود نیستند و در هر دو حالت، جان بیماران در معرض تهدید قرار می‌گیرد.»
رئیس انجمن تالاسمی کشور می‌گوید: «حتی داروهای تولید داخل نیز در سال گذشته به میزان کافی تأمین نشدند و به طور مرتب در دسترس بیماران نبودند. علاوه بر این، همان داروها نیز عوارض ایجاد می‌کنند. نه تنها بیماران از این موضوع گلایه دارند بلکه پزشکان نیز تأیید کرده‌اند که این داروها عوارض جانبی دارند. مساله کیفیت نیز مطرح است؛ سال گذشته در ویال‌های یکی از شرکت‌های دارویی داخلی، تار مو و اجسام خارجی پیدا شد! با این وجود، تولیدکننده قصد شکایت از ما را داشت.» موضوعی که سازندگی هم سال گذشته به آن اشاره کرد و سبب واکنش‌های گسترده از سوی وزارت بهداشت وقت شد.
هم کمبود هم گرانی
البته کمبود دارو صرفا محدود به داروهای بیماران تالاسمی نیست، چندی پیش داروی بیماران مبتلا به صرع نیز یافت نمی‌شد. هرچند مسئولان وزارت بهداشت زیر بار این کمبود نمی‌رفتند اما در نهایت، در ۱۲ آذرماه، مهدی پیرصالحی، رییس سازمان غذا و دارو، کمبود دارو را تأیید کرده و علت اصلی آن را کمبود نقدینگی در صنایع دارویی کشور دانسته است. او با اشاره به کمبود مقطعی برخی داروها از جمله لاموتریژین که برای بیماران مبتلا به صرع ضروری است، توضیح داد: «مشکل اصلی در تأمین این داروها، کمبود نقدینگی در صنایع دارویی کشور است که مانع تهیه به موقع مواد اولیه شده است. با این حال این دارو کمبود مطلق ندارد و بیماران می‌توانند با مراجعه به سامانه تیتک یا معاونت‌های غذا و دارو نسبت به تهیه آن اقدام کنند.»
پیرصالحی ضمن عذرخواهی از مردم به دلیل برخی کمبودهای دارویی، تأکید کرد: «با تلاش‌های مضاعف به‌زودی این کمبودها مدیریت خواهد شد و به حداقل خواهد رسید.» او همچنین با اشاره به پراکندگی کمبودها در مناطق مختلف کشور، ابراز امیدواری کرد که طی دو تا سه هفته آینده، با مدیریت تولید و توزیع، این مشکلات کاهش یابد.» اما بررسی‌ها نشان می‌دهد، کمبود دارو هر بار دامن بعضی از بیماران را می‌گیرد.
رییس سازمان غذا و دارو همچنین به تأثیر تحریم‌ها و مشکلات ارزی اشاره کرد و توضیح داد: «تحریم‌ها و تأخیر در انتقال ارز به اروپا، همراه با اختلاف قیمت ارز که از سال ۱۴۰۱ در حوزه دارو ایجاد شد، منجر به عدم تأمین نقدینگی مناسب برای شرکت‌های دارویی شده است. این مساله موجب تأخیر در تهیه مواد اولیه و در نتیجه بروز کمبودها شده است.»
همزمان با کمبود دارو اما سال آینده با افزایش قابل توجه نرخ دارو نه صرفا با کمبود داروهای بیماران تالاسمی بلکه با کمبود سایر داروها نیز روبه‌رو خواهیم بود. چندی پیش معاون درمان سازمان تأمین اجتماعی از افزایش قیمت داروهای تحت پوشش این سازمان خبر داد. او اعلام کرد که میزان افزایش قیمت داروها از ۱۰ تا ۲۰ درصد متغیر بوده و در برخی موارد، قیمت‌ها چند برابر شده است. این افزایش قیمت بیش از ۴۰۰ قلم داروی تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی را شامل شده و به‌طور همزمان، سهم بیمه و سهم بیمه‌شده نیز افزایش یافته است.
پیش‌تر در ۲۳ دی‌ماه، مهدی پیرصالحی، رییس سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام کرده بود که در مرحله نخست افزایش قیمت‌ها از مجموع حدود سه هزار و ۸۰۰ قلم دارو، قیمت ۳۷۰ قلم افزایش یافته است. او همچنین به افزایش چشمگیر قیمت برخی داروها اشاره کرد و گفت: «برای مثال، قیمت برخی آمپول‌ها که پیش‌تر ۵ یا ۶ هزار تومان بود، اکنون به ۱۹ هزار تومان رسیده است.» پیرصالحی با وجود این، تأکید کرد که گرچه درصد افزایش قیمت داروها بالا به نظر می‌رسد اما «در مقایسه با تورم کشور، رقم مطلق آن چندان بالا نیست.»
هرچند محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت، افزایش قیمت دارو را ناشی از «نوسانات نرخ ارز» دانسته است اما اظهارات تولیدکنندگان و مقام‌های صنعت بیمه و دارو نشان می‌دهد که عوامل دیگری نیز در شکل‌گیری این وضعیت نقش داشته‌اند. شرکت‌های داروسازی گرانی‌های اخیر دارو را عمدتاً به «کاهش یارانه‌ها و ارز واردات»، «افزایش نرخ دلار» و «کاهش ذخیره مواد اولیه» نسبت می‌دهند.
افزایش دو برابری مصرف دارو
با وجود اختلال در تولید دارو به دلیل مشکلات مالی، داده‌های رسمی نشان می‌دهد، همزمان مصرف دارو در کشور طی سال‌های گذشته افزایش پیدا کرده است. یافته‌های آمارنامه دارویی در سال ۱۴۰۲ که از سوی سازمان غذا و دارو منتشر شده، نشان می‌دهد مصرف سالانه دارو از ۲۵.۷ میلیارد عدد در سال ۱۳۸۵ به ۶۱.۷ میلیارد عدد در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
در این مدت سرانه مصرف دارو به ازای هر ایرانی از ۳۶۵ عدد در سال ۱۳۸۵ به ۷۲۱ عدد در سال ۱۴۰۲ رسیده است که از رشد دو برابری مصرف دارو از سوی هر ایرانی در این مدت حکایت می‌کند. کارشناسان «جهش مصرف دارو» در دوره همه‌گیری کرونا را یکی از دلایل افزایش مصرف می‌دانند اما دلایل دیگری مانند افزایش شیوع بیماری‌ها در اثر عوامل محیطی مانند آلودگی هوا نیز مطرح شده است.
گرانی دارو آسیب‌های دیگری از جمله «سرقت داروهای بیماران سرطانی» از چند بیمارستان را هم به دنبال داشته است. اوایل دی‌ماه گزارش‌هایی منتشر شد که نشان می‌داد، برخی کارکنان بیمارستان ولی‌عصر تبریز داروهای بیماران سرطانی را در بازار آزاد به فروش رسانده و به جای داروی شیمی‌درمانی به بیماران «آب مقطر» تزریق کرده‌اند.
