گنگسترهای اقتصاد

بررسی اقتصاد زیرزمینی ایران

مدام یکدیگر را تهدید می‌کنند، اسلحه و قمه به هم نشان می‌دهند، فحش و بد و بیراه می‌گویند و قرار دعوا می‌گذارند. این یکی «چاقوی دسته ‌سفید کار زنجان» نشان می‌دهد و آن یکی «قداره دسته چوبی تیغه فنری» رو می‌کند و آن یکی هم با اسلحه کلاشینکف سراغ رقبایش می‌رود. صورت‌های خونی، دست‌های شکسته، جمجمه‌های خرد شده و ساق‌های تیرخورده، تصویرهای تکان‌دهنده‌ای است که این روزها در اینستاگرام هزاران بار دیده می‌شود و خلاصه شبکه‌های اجتماعی پر است از تهدیدها و خشونت‌های لات‌ها. چرا هر روز اخبار پر از خشونت‌ لات‌ها در افکار عمومی مطرح می‌شود؟ مردم از خود می‌پرسند این همه خشونت برای چیست؟ آیا دعواهای خونین، فقط برای نشان دادن قدرت بیشتر است؟ آیا پای مسائل ناموسی در میان است؟ آیا لات‌ها فقط وقتی توهین می‌بینند، قرار دعوا می‌گذارند؟ چرا این همه قمه و قداره در کشور تولید می‌شود؟ افراد کمی سعی کرده‌اند به این پرسش‌ها پاسخ دهند. دست‌کم کسی ریشه خشونت میان لات‌ها را از منظر انگیزه‌های اقتصادی بررسی نکرده است. لات‌ها به‌ عنوان افرادی که معمولاً در فرهنگ محله‌ای ایران شناخته می‌شوند و گاهی رفتارهای خشن و قانون‌شکنانه از خود نشان می‌دهند، ممکن است تحت تاثیر انگیزه‌های اقتصادی به خشونت روی آورند. در گذشته، ریشه‌های خشونت میان لات‌ها ترکیبی از عوامل اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناختی بود. مثلاً خشونت گاهی به عنوان راهی برای کسب قدرت، احترام یا منابع در میان این گروه‌ها استفاده می‌شد. یا اینکه لات‌ها نقش غیررسمی در حفظ امنیت و نظم محله‌ای که زندگی می‌کردند، داشتند. بنابراین رقابت بر سر قلمرو و نفوذ در محله‌ها یکی از دلایل اصلی خشونت میان لات‌ها بود. این رقابت‌ها می‌توانست به نزاع‌های فیزیکی و حتی قتل منجر شود. این نقش گاهی به درگیری با گروه‌های رقیب از محله‌های دیگر منجر می‌شد. همچنین فقر، بیکاری و نبود فرصت‌های برابر می‌توانست به خشم و پرخاشگری لات‌ها منجر شود. اما در دنیای جدید، محله‌ها از بین رفته‌ و شهرها چهره جدیدی به خود گرفته‌اند. پس چه چیزی باعث تشدید خشونت میان لات‌ها می‌شود؟
به نظر می‌رسد پیشران جدید خشونت، تعیین قلمرو برای به دست آوردن منافع اقتصادی است. به نظر می‌رسد گنده لات‌ها اغلب برای تعیین قلمرو می‌جنگند؛ قلمرو برای آن‌ها حیاتی است. بعضی از آن‌ها نیز می‌جنگند تا از بازار زیرزمینی یا تولید غیرقانونی دفاع کنند. با ورود مدرنیته و تغییر چهره شهرها، لات‌ها نیز به فعالیت‌های اقتصادی غیرقانونی جدید مانند فروش مواد مخدر روی آورده‌اند. این تغییر باعث افزایش خشونت میان گروه‌ها شده زیرا رقابت برای کنترل بازارهای جدید شدت گرفته است. به این ترتیب لات‌ها ممکن است برای کنترل منابع اقتصادی در محله خود مانند بازارهای غیرقانونی (فروش مواد مخدر، قمار یا اخاذی) با یکدیگر رقابت کنند. این رقابت می‌تواند به درگیری‌های خشونت‌آمیز منجر شود زیرا هر گروه سعی دارد، قلمرو خود را حفظ یا گسترش دهد. در محیط‌هایی که منابع محدود هستند، لات‌ها ممکن است از خشونت برای حذف رقبا و تسلط بر بازارهای محلی استفاده کنند. برای مثال، اگر یک گروه بخواهد انحصار فروش مواد مخدر در محله را به دست آورد، ممکن است به گروه‌های رقیب حمله کند. همچنین اگر گروهی از لات‌ها احساس کند که منافع اقتصادی‌شان مانند درآمد حاصل از اخاذی یا فروش کالاهای غیرقانونی تهدید شده، ممکن است از خشونت برای دفاع از این منافع استفاده کند.
آیا لات‌ها پلیس‌های اقتصاد زیرزمینی هستند؟

اقتصاد زیرزمینی
اقتصاد زیرزمینی به فعالیت‌های اقتصادی غیرقانونی و پنهان اشاره دارد که خارج از چارچوب قوانین رسمی انجام می‌شوند. این بخش از اقتصاد معمولاً با جرم و جنایت مرتبط است و می‌تواند تأثیرات منفی بر اقتصاد داشته باشد. در ایران، تحریم‌ها، فساد و ناکارآمدی نظارتی به گسترش اقتصاد زیرزمینی کمک کرده است. «اقتصاد زیرزمینی» با «اقتصاد غیررسمی» تفاوت دارد. اقتصاد غیررسمی شامل فعالیت‌های قانونی اما ثبت‌ نشده (مانند دستفروشی یا کسب‌وکارهای کوچک خانگی) است درحالی ‌که اقتصاد زیرزمینی معمولاً با فعالیت‌های غیرقانونی مرتبط است. این فعالیت‌ها معمولاً در سایه انجام می‌شوند و اطلاعات دقیقی درباره حجم یا ارزش آن‌ها در دسترس نیست. بسیاری از فعالیت‌های اقتصاد زیرزمینی (مانند قاچاق یا پولشویی) با جرم و جنایت‌های سازمان‌یافته مرتبط هستند که در ذات آنها پنها‌ن‌کاری وجود دارد. فعالیت‌هایی مثل انتقال پول‌های غیرقانونی از طریق کانال‌های پنهان یا قاچاق مواد مخدر یا تولید مواد مخدر صنعتی و مشروبات الکلی از مصادیق فعالیت‌های زیرزمینی به حساب می‌آیند. در کشورهایی مثل ایران که قوانین سخت برای منع مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی تدوین شده، یا کشورهایی که فساد سیاسی و اقتصادی در آنها رواج دارد، یا کشورهایی که گرفتار تحریم‌های اقتصادی شده‌اند، اقتصاد زیرزمینی به ‌شدت رایج است. ایران به معنای واقعی بهشت فعالیت‌های زیرزمینی است و روسیه هم به خاطر تحریم‌ها، شرایط مشابه ایران دارد. در اغلب کشورها، قاچاق سوخت و سیگار و مواد مخدر رواج دارد اما در ایران حتی تأمین لوازم ‌خانگی هم به فعالیت قاچاقچیان بستگی دارد. بر اساس برخی برآوردها، اقتصاد زیرزمینی در کشور ما ممکن است بین ۲۰ تا ۳۵ درصد از تولید ناخالص داخلی را شامل شود، اگرچه این اعداد دقیق نیستند و به دلیل ماهیت پنهان این فعالیت‌ها، تخمین آن‌ها دشوار است.

نقش لات‌ها در اقتصاد زیرزمینی
در اقتصاد زیرزمینی که شامل فعالیت‌های غیرقانونی و پنهان مانند قاچاق، پولشویی یا تجارت مواد مخدر است، لات‌ها ممکن است نقش «نظارت غیررسمی» یا «حفاظت» را ایفا ‌کنند. برای مثال، آن‌ها ممکن است از گروه‌های فعال در این اقتصاد مانند قاچاقچیان یا تولیدکنندگان مواد مخدر صنعتی یا تولیدکنندگان مشروبات الکلی، «حق حفاظت» بگیرند و در عوض از آن‌ها در برابر تهدیدهای موجود محافظت کنند. این نقش ممکن است، شبیه به «نظارت» یا «حفاظت» در دنیای واقعی باشد که عمدتاً توسط نیروهای انتظامی و پلیس صورت می‌‌گیرد. اما سوال این است که چرا لات‌ها به این نقش کشیده می‌شوند؟
در مناطقی که حضور نهادهای رسمی کمرنگ است یا در شرایطی که اقتصاد زیرزمینی گسترده است، لات‌ها ممکن است همان نقشی را بر عهده گیرند که پلیس در اقتصاد رسمی بر عهده می‌گیرد؛ یعنی تامین‌کننده امنیت. این نقش معمولاً به دلیل خلأ قدرت یا ضعف نهادهای رسمی ایجاد می‌شود. مثلاً در برخی محله‌ها، لات‌ها کنترل فعالیت‌های غیرقانونی را در دست می‌گیرند و از این طریق درآمد کسب می‌کنند. در برخی موارد، لات‌های سازمان‌یافته ممکن است به عنوان «مجریان غیررسمی» برای گروه‌های قدرتمند مانند باندهای قاچاق یا حتی برخی احزاب و نهادهای سیاسی عمل کنند. نزدیکی لات‌ها به قدرت و ثروت معمولاً نتایج هولناکی به دنبال دارد و منجر به جرائم سازمان‌یافته مثل قاچاق، پولشویی، قمار، تجارت انسان و مواد مخدر می‌شود. حضور لات‌ها در اقتصاد زیرزمینی نشان‌دهنده ضعف نهادهای رسمی و ناکارآمدی نظام نظارتی است. در ایران، عواملی مانند تحریم‌ها، فساد و نابرابری اقتصادی به گسترش اقتصاد زیرزمینی و نقش‌آفرینی لات‌ها در آن کمک کرده است. با این حال این نقش معمولاً با خشونت، بی‌نظمی و تضعیف امنیت اجتماعی همراه است.

نتیجه‌گیری
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سهمی ۳۰ تا ۳۵ درصدی برای اقتصاد زیرزمینی ایران قائل است. معنی ساده‌اش این است که در همین حدود، فعالیت اقتصادی غیرقانونی در کشور ما رایج است که دور از چشم نهادهای انتظامی شکل گرفته است. فعالیت‌های غیرقانونی و زیرزمینی جایی ثبت و ضبط نمی‌شود اما در این اقتصاد هم مشابه اقتصاد رسمی، بازار وجود دارد، پول جابه‌جا می‌شود، تولید صورت می‌گیرد، کالا صادر می‌شود و چک برگشت می‌خورد. به این ترتیب افرادی باید نقش پلیس را بر عهده گیرند تا امنیت را تأمین کنند. افرادی هم کار نقد کردن چک و دریافت مطالبات را بر عهده می‌گیرند که آنها را به‌ عنوان «شرخر» هم می‌شناسیم. افرادی هم متخصص تولید هستند که در آشپزخانه‌ها و آزمایشگاه‌های مواد مخدر و مشروبات الکلی فعالیت می‌کنند و افرادی هم هستند که کار تجارت غیرقانونی و توزیع را انجام می‌دهند. از منظر انگیزه‌های اقتصادی، خشونت میان لات‌ها ریشه در فقر، رقابت بر سر منابع محدود، نیاز به کسب قدرت و نفوذ اقتصادی و مشارکت در اقتصاد زیرزمینی دارد. لات‌ها ممکن است از خشونت به‌ عنوان ابزاری برای کسب درآمد، دفاع از منافع اقتصادی یا حذف رقبا استفاده کنند. این انگیزه‌ها اغلب در بستر نابرابری اقتصادی، بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی تقویت می‌شوند. لات‌ها به دلایلی که اشاره شد، یکی از گروه‌های تأمین‌کننده امنیت در اقتصاد زیرزمینی هستند که بعضاً رقیب گنگسترها نیز به شمار می‌روند. لات‌ها معمولاً به صورت فردی یا در گروه‌های کوچک و غیررسمی فعالیت می‌کنند و ساختار سازمان‌یافته‌ مانند مافیا ندارند اما گنگسترها معمولاً بخشی از سازمان‌های تبهکاری بزرگ و سلسله‌ مراتبی به شمار می‌روند که دارای ساختارهای پیچیده، تقسیم کار و قوانین داخلی هستند. در ایران معمولاً استفاده از گنگستر برای گروه‌های تبهکاری مرسوم نیست اما چون به‌ عنوان دیگری معروف نیستند و ویژگی‌های مشابه با گنگسترهای آمریکایی و ایتالیایی دارند به همین عنوان خطابشان می‌کنیم.
به هر حال دنیای لات‌ها و گنگسترها بسیار پیچیده و مکتوم است. این پیچیدگی و پنهان‌کاری نتیجه ترکیبی از ساختارهای غیررسمی، فعالیت‌های غیرقانونی و تعاملات پنهانی این گروه‌ها با جامعه و نهادهای قدرت است. چنانکه شرح داده شد، لات‌ها و گنگسترها معمولاً در فعالیت‌های غیرقانونی مانند قاچاق مواد مخدر، اسلحه، اخاذی، قمار یا قتل‌های هدفمند شرکت دارند. این فعالیت‌ها به طور طبیعی نیاز به پنهان‌کاری دارند تا از دستگیری یا تعقیب قانونی جلوگیری شود. افشای فعالیت‌های هر دو گروه می‌تواند به دستگیری، زندان یا حتی اعدام آنها منجر شود. این ترس باعث می‌شود که آن‌ها اطلاعات خود را مخفی نگه دارند و از ارتباطات شفاف اجتناب کنند. ضمن اینکه در دنیای لات‌ها و گنگسترها، وفاداری به گروه ارزش است. این وفاداری باعث می‌شود که اعضا اطلاعات حساس را با افراد خارج از گروه به اشتراک نگذارند. به هر حال دنیای لات‌ها و گنگسترها به دلیل ماهیت غیرقانونی فعالیت‌ها، نیاز به پنهان‌کاری، ساختارهای پیچیده، فرهنگ وفاداری و تعاملات پنهانی با جامعه و نهادهای قدرت بسیار پیچیده و مکتوم است. این گروه‌ها از خشونت، فساد و آیین‌های خاص برای حفظ جایگاه و فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند و به همین دلیل درک کامل دنیای آن‌ها برای افراد خارج از گروه دشوار است.