توسط : تنش ایران و آژانس بینالمللی انرژی اتمی با تصویب قطعنامه پیشنهادی تروئیکای اروپایی و حمایت آمریکا افزایش یافت و به التهابات سیاسی دامن زد
نشست اخیر شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی بار دیگر صحنه تقابل سیاسی میان جمهوری اسلامی ایران و مجموعهای از کشورهای غربی بود؛ تقابلی که با تصویب قطعنامه پیشنهادی فرانسه، آلمان و انگلیس با همراهی آمریکا وارد مرحلهای تازه شد. روز پنجشنبه ۲۹ آبان ماه این پیشنویس با ۱۹ رأی موافق، ۱۲ رأی ممتنع و مخالفت روسیه، چین و نیجر به تصویب رسید؛ اقدامی که ایران آن را «غیرقانونی، ناموجه و نقض آشکار مبانی حقوقی رژیم منع اشاعه» توصیف کرد. قطعنامه جدید ایران را به عدم پایبندی به تعهدات پادمانی متهم کرده و از تهران میخواهد، اجرای پروتکل الحاقی را از سر گیرد، دسترسیهای گستردهتری به بازرسان آژانس بدهد و درباره ذخایر اورانیوم غنیشده و تأسیسات تحت پادمان اطلاعات دقیق ارائه کند. این در حالی است که ایران طی ماههای گذشته در چارچوب تفاهم قاهره، همکاریهایی را آغاز کرده بود؛ مسیری که اکنون با تصویب این قطعنامه عملاً متوقف شده است. همزمان ۸ کشور از جمله ایران، چین و روسیه با صدور بیانیهای مشترک، تلاشهای آمریکا و رژیم صهیونیستی برای تصویب این سند را محکوم کردند. در این بیانیه تأکید شده که حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هستهای ایران- که بسیاری تحت پادمان آژانس قرار داشتند- خلاف حقوق بینالملل است و خود این اقدامات روند نظارت و راستیآزمایی را مختل کرده است. این کشورها هشدار دادند که سیاسیکاری در پرونده هستهای ایران، همکاریها را به مسیر بحران بازمیگرداند و شورای حکام نباید ابزار فشار سیاسی برخی دولتها باشد.
در تهران، واکنشها شدید و صریح بود. وزارت امور خارجه با انتشار بیانیهای ضمن ناموجه و غیرقانونی بودن قطعنامه اعلام کرد: این قطعنامه نهتنها حق طبیعی ایران برای بهرهگیری صلحآمیز از انرژی هستهای را نقض میکند بلکه ادامه همان مسیر قطعنامههایی است که سالها پیش پایان یافته و از نظر حقوقی اعتبار ندارد. در این بیانیه آمده است که شورای حکام اصولاً صلاحیت بازگرداندن قطعنامههای خاتمهیافته شورای امنیت را ندارد و تلاش کشورهای اروپایی و آمریکا برای القای چنین صلاحیتی، نشاندهنده «سوءنیت» و «رفتار غیرمسئولانه» آنان است. ایران همچنین تأکید کرد که وضعیت فعلی نتیجه مستقیم حملات پهپادی و نظامی آمریکا و رژیم صهیونیستی به تأسیسات هستهای ایران است؛ تأسیساتی که همچنان تحت نظارت آژانس قرار داشتند و همین حملات باعث توقف برخی فعالیتهای راستیآزمایی شده است. وزارت خارجه هشدار داد که آمریکا و سه کشور اروپایی، که خود مسبب اصلی این بحران بودهاند، اکنون با مطالبهگری از ایران در حال وارونهسازی واقعیتها هستند. بلافاصله پس از تصویب قطعنامه در شورای حکام، سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه از ارسال نامه رسمی ایران به «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس و اعلام بیاعتبار بودن و خاتمه یافتن توافق قاهره خبر داد.
وی همچنین در پیامی در شبکه ایکس نوشت که «دیپلماسی در خرداد توسط آمریکا و اسرائیل مورد تهاجم قرار گرفت و توافق قاهره اکنون توسط آمریکا و سه کشور اروپایی کشته شد». او در توضیح روند طیشده، یادآور شد که در آستانه دور ششم مذاکرات هستهای، اسرائیل و سپس آمریکا به ایران حمله کردند اما تهران با وجود این حملات و با میانجیگری مصر، توافق قاهره را با آژانس برای از سرگیری بازرسیها امضا کرد. با این حال سه کشور اروپایی تحت فشار آمریکا موضوع بازگرداندن تحریمهای شورای امنیت علیه ایران را دنبال کردند و هنگامی که ایران دسترسیهایی را برای بازرسان آژانس فراهم کرده بود، غرب با ارائه قطعنامه جدید مسیر همکاری را عملاً مسدود کرد. عراقچی تأکید کرد که پایان تفاهم قاهره نتیجه مستقیم اقدامات آمریکا و اروپا بوده و ایران هیچ تمایلی به ایجاد بحران جدید ندارد.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه نیز اقدام غرب را «کاملاً غیرمسئولانه» توصیف کرد و گفت چنین اقدامات یکجانبهای اعتبار آژانس را بهطور جدی زیر سؤال میبرد. رضا نجفی، نماینده ایران در آژانس نیز با بیان اینکه ایران به هیچیک از مفاد قطعنامه عمل نخواهد کرد، اعلام کرد که این قطعنامه با اکثریت ضعیفی تصویب شده و «فاقد ارزش» است و تنها موجب پیچیدهتر شدن شرایط خواهد شد. او همچنین این اقدام را تلاشی برای جبران شکست غرب در پروژه اسنپبک در نیویورک دانست و گفت که پاسخ ایران در زمان مناسب اعلام خواهد شد.
در سوی دیگر، کشورهای غربی تصویب این قطعنامه را ضروری و در راستای بازگرداندن «اطمینان و شفافیت» خواندند. نماینده بریتانیا با بیان اینکه این قطعنامه تعهد جدیدی برای ایران ایجاد نمیکند، گفت هدف از آن بازگشت به وضعیت اطمینانبخش قبلی است. نماینده آمریکا نیز از ایران خواست به تعهدات قانونی خود بازگردد تا آژانس بتواند ماهیت صلحآمیز فعالیتهای هستهای ایران را راستیآزمایی کند. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس در گفتوگویی تأکید کرد که ایران در حال حاضر بهدنبال ساخت سلاح هستهای نیست اما توسعه فناوریهای پیشرفته و غنیسازی با سطح بالا پرسشهایی ایجاد میکند و وظیفه آژانس نظارت دقیق برای جلوگیری از هرگونه انحراف است.
مواضع روسیه و چین در این میان اهمیت ویژهای داشت. رومن اوستینوف، معاون نماینده دائم فدراسیون روسیه نزد سازمانهای بینالمللی در وین در نشست شورای حکام ضمن محکومیت حملات ایالات متحده و اسرائیل به تأسیسات هستهای ایران بیان کرد: باید اذعان کرد که آژانس- چه کشورهای عضو آن به صورت جمعی و چه دبیرخانه- ۵ ماه است که نتوانستهاند، پاسخ مناسبی به این اقدامات غیرقانونی ارائه دهند. به نظر میرسد که تخریب عمدی تأسیسات هستهای صلحآمیز در حال تبدیل شدن به یک هنجار است. در همین حال عاملان حملات نظامی و همدستان آنها که علناً این حملات را به عنوان «کار کثیف» توجیه میکردند اکنون با سوءاستفاده از مصونیت کامل خود به تشدید تنشها و تشدید بیشتر آن ادامه میدهند. همه این تأسیسات به طور منظم بازرسی میشدند و بازرسان آژانس به طور مداوم در آنجا کار میکردند حتی اگر ایالات متحده و اسرائیل جان آنان را نیز به خطر میانداختند. علاوه بر این، تجهیزات آژانس بینالمللی انرژی اتمی در آنجا قرار داشت که نابود شد».
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه هشدار داد که هرگونه حمله به تأسیسات هستهای ایران کاملاً غیرقابل قبول است و تنها مسیر حلوفصل مسئله هستهای، راهحلهای سیاسی و دیپلماتیک است. نماینده چین نیز تأکید کرد که این موضوع از مسیر فشار و زور قابل حل نیست و شورای حکام باید فضا را برای دور جدید همکاری ایران و آژانس فراهم کند تا موضوع وارد مسیر تقابل بیشتر نشود.
اتحادیه اروپا نیز با وجود حمایت ضمنی از قطعنامه در بیانیهای رسمی اعلام کرد که تنها راهحل، گفتوگو و دیپلماسی است. این اتحادیه با طرح ادعای نبود توجیه غیرنظامی برای غنیسازی سطح بالا توسط ایران از تهران خواست نگرانیهای مربوط به احتمال انحراف مواد هستهای را برطرف کند اما در عین حال یادآور شد که به تلاشهای دیپلماتیک برای کاهش تنشها ادامه خواهد داد. سخنگوی وزارت خارجه فرانسه نیز گفت که سه کشور اروپایی به دنبال باز کردن دوباره مسیر دیپلماسی هستند.
این مجموعه تحولات نشان میدهد که فضای پرونده هستهای ایران بار دیگر وارد مرحلهای حساس و پرتنش شده است. هرچند قطعنامه اخیر الزامآور نیست اما نشانهای از رویکرد سختتر غرب و شکلگیری اجماع نسبی درون آژانس علیه ایران محسوب میشود؛ روندی که در صورت ادامه میتواند، زمینهساز فشارهای بیشتر و حتی ارجاع دوباره پرونده به شورای امنیت شود. از سوی دیگر، ایران با رد کامل این قطعنامه و تأکید بر حق خود برای استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای، اعلام کرده که عقبنشینی نخواهد کرد و اقدامات غرب را تحریف واقعیت و نقض حقوق بینالملل میداند. در چنین شرایطی، شکاف میان رویکردهای ایران و غرب درباره حدود تعهدات پادمانی عمیقتر از همیشه دیده میشود و تنها عامل مشترک میان طرفین همان چیزی است که اتحادیه اروپا به آن اشاره کرده: اینکه تنها مسیر ممکن، دیپلماسی است. با این حال پرسش اصلی اینجاست که آیا هنوز زمینهای واقعی برای بازگشت به مسیر توافق وجود دارد یا اینکه تحولات اخیر آغازگر مرحلهای طولانی از تنشهای سیاسی و حقوقی خواهد بود.
