توسط : باشگاه جوانان کارگزاران سازندگی ایران
مجموعه آموزش عالی یا به زبان عامه، دانشگاه خانواده‌ای نسبتا عیال‌وار است و بر اساس آخرین آمار موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی (سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱) به بیش از سه میلیون و ۶۰۰ هزار نفر می‌رسد؛ سه میلیون و ۲۴۹ هزار و ۶۰۱ نفر دانشجو، حدود ۲۵۴ هزار و ۱۲۸ نفر مدرس اعم از عضو هیات‌علمی و استاد، استاد مدعو یا حق‌التدریس و ۹۸ هزار و ۸۲۸ نفر کارکنان دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی عالی هستند.
این خانواده (البته بخش‌های دولتی) در قانون بودجه سال جاری بیش از ۷۷ هزار و ۴۳۳ هزار میلیارد تومان بودجه دارد. اما سوال این است که این نیروی انسانی (که عمدتا هم جوان است) و بودجه در تکاپوی چیست و برای چه هزینه می‌شود؟
اگر یکی از کارکردهای دانشگاه را تربیت نیروی انسانی برای برعهده گرفتن نقش‌های مختلف در جامعه بدانیم، آمار و ارقام دانشجویان، تعداد دانش‌آموختگان نسبت به کل جمعیت و میزان مشارکت آنان در اقتصاد مهم‌تر می‌شود.
تعداد دانشجویان کشور دقیقا یک دهه قبل یعنی سال حدود ۴ میلیون و ۸۱۱ هزار نفر بوده و اکنون به سه میلیون و ۲۴۹ هزار نفر رسیده که کاهش بیش از ۳۲ درصدی را نشان می‌دهد. با اینکه برخی کارشناسان کاهش تعداد دانشجویان را ناشی از کاهش جمعیت دانش‌آموزی می‌دانند، بررسی آمار داوطلبان کنکور این فرضیه را تنها به عنوان یکی از عوامل این کاهش تایید می‌کند.
آمار داوطلبان کنکور از ۱۴۰۰ به ترتیب یک میلیون و ۱۱۲ هزار و ۷۰۸ نفر، ۱۴۰۱ یک میلیون و ۴۸۹ هزار و ۲۲۰ نفر، ۱۴۰۲ نوبت اول ۹۷۸ هزار نفر و ۴۶۰۲ نفر و نوبت دوم یک میلیون و ۱۱۹ هزار و ۴۳۶ نفر و در سال جاری نیز نوبت اول تعداد یک میلیون و ۱۵۲ هزار و ۵۱۸ نفر و در نوبت دوم ۹۸۴ هزار و ۲۱۴ داوطلب بوده است. همین آمار نشان می‌دهد، داوطلبان کنکور افزایش و کاهش داشته ولی در مرزی نسبتا ثابت باقی مانده غیر از دهه ۸۰ خورشیدی که به رقم یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر هم می‌رسیده است.
حالا سوال این است چه تعداد از این دانش‌آموختگان وارد بازار کار رسمی شده‌اند. بر اساس گزارش رصد اشتغال دانش‌آموختگان سال ۹۶-۹۷ نسبت افراد شاغل به افراد غیرشاغل در این جمعیت ۴۲.۵۸ درصد است و ۳۴.۷۱ درصد از بانوان دانش‌آموخته شاغل شده‌اند. شاید این آمار نشان دهد جوانان و خانواده‌ها تا حدی از یافتن شغل مناسب با وجود داشتن تحصیلات ناامید شده‌اند و آینده بهتر خود را در جایی غیر از دانشگاه پی می‌گیرند.
اگر کارکرد دیگر دانشگاه را تولید علم و کاربست آن بدانیم باید دید، ایران از جهت جایگاه تولید علم کجا قرار دارد. یکی از شاخص‌های تولید علم، میزان مقالات منتشر شده در پایگاه‌های نمایه‌سازی بین‌المللی مانند اسکوپوس و سایماگو است.
بررسی آخرین داده‌های پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد، ایران از نظر تعداد مقالات منتشر شده در این پایگاه در سال ۲۰۲۳ با دو رتبه سقوط به جایگاه هفدهم رسیده در حالی که در سال ۲۰۲۲ جایگاه پانزدهم دنیا را داشته است. همچنین بر اساس آخرین رتبه‌بندی پایگاه «سایماگو» در اردیبهشت گذشته، ایران رتبه شانزدهم را از نظر انتشارات علمی داشت؛ ولی تا شهریور به جایگاه هفدهم در این پایگاه سقوط کرد. این روند در مورد رتبه‌بندی دانشگاه‌ها نیز وجود دارد و فقط برای نمونه دانشگاه تهران که از سال ۲۰۱۴ در نظام رتبه‌بندی شانگهای وجود داشته در رتبه‌بندی ۲۰۲۳ این نظام با ۱۰۰ پله سقوط از رتبه ۳۰۱ تا ۴۰۰ به ۴۰۱ تا ۵۰۰ تنزل کرده است.
کوتاه آنکه از جهت کمیت کاهش آمار دانشجویان و از جهت کیفیت افت دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌ها و کاهش تولید علم کشور در سطح جهان و منطقه، تنها دو چالش از چالش‌های پیش‌روی خانواده اصیل و نجیب آموزش عالی است.
