توسط : گزارش پانزدهمین سالگرد درگذشت “آیت‌الله منتظری”
آیت‌الله منتظری وفاق را در عمل پیاده می‌کرد، معتقد بود؛ نباید برگزاری تجمعات را موکول به اجازه دولت کنیم. شخصیتی سلطه‌گر و اقتدارطلب نداشت و رعایت اخلاق برای او بهای سنگین از دست دادن قدرت و حصر و محدودیت‌های بعدی را داشت. مرجع تقلیدی که در جریان استقرار حکومت دینی این‌طور فکر می‌کرد که نمی‌شود در اجرای حکومت، میان شهروندان با یکدیگر تفکیک و تبعیض قائل شد چون حکومت قرار است به همه افراد خدمات بدهد. اینها مهم‌ترین بحث‌هایی است که روز پنج‌شنبه در پنجمین نشست علمی بررسی اندیشه‌های آیت‌الله منتظری با موضوع «آیت‌الله منتظری حقوق مخالفان و وفاق ملی» به مناسبت سالگرد درگذشت این مرجع تقلید از سوی چهر‌ه‌ها و شخصیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مطرح شد. عمادالدین باقی به عنوان دبیر علمی نشست به بیان دیدگاه آیت‌الله منتظری و دیگر تدوین‌کنندگان قانون اساسی درباره حقوق مخالفان پرداخت و از ضرورت توجه به حقوق مخالفان در فضای امروز ایران به عنوان پیش‌شرط وفاق ملی واقعی مراحل برای عبور از گردنه پرخطر و بحرانی کنونی گفت. او با نقل بخشی از سخنان آیت‌الله منتظری در مجلس خبرگان قانون اساسی سال ۱۳۵۸ درباره اینکه چون بعدها دست دولت را باز می‌گذارد تا به هر بهانه‌ای جلوی تجمعات مردم را حتی در مساجد بگیرد به شرایط روز ایران اشاراتی کرد: نمونه نگرانی ایشان نشست امروز خود ما ۴۵ سال بعد از همان مذاکرات قانون اساسی است که چون برای برگزاری یک نشست علمی در سالگرد یک فقیه بزرگ و بزرگداشت او به ما چنین اجازه‌ای نمی‌دهند، ناگزیریم در محیط بسته‌ای مانند خانه که نیاز به مجوز نداشته باشد با این فشردگی و با محدودیت دعوت به خاطر محدودیت ظرفیت مکان برگزار کنیم اما این حق ماست که بتوانیم به صورت آزادانه در مکان‌های وسیع‌تری مراسم را برگزار کنیم. دکتر علی‌اکبر گرجی، استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی درباره «حقوق مخالفان در اندیشه آیت‌الله منتظری» صحبت کرد: آیت‌الله منتظری شخصیتی بود که سلطه‌گرا و اقتدارطلب نبود. او مخالف حکومت استصوابی بود و گفته مدل حکومت استصوابی مخالف با توحید است زیرا حکومت استصوابی فراتر از نظارت استصوابی در انتخابات است. رجوع به رای مردم و رفراندوم اصلی اساسی است و نیاز به اجازه کسی ندارد.
سعید حجاریان به دلیل اشتغال به درمان و مشکل تکلم ناشی از عوارض ترورش در سال ۱۳۷۸ سخنانش را به صورت مکتوب ارائه کرده بود و فاطمه فرجی آن را خواند: آیت‌الله منتظری در تدوین ولایت فقیه دچار دوگانه قدرت و اخلاق بود که در دوران قائم‌مقامی ادامه داشت هرچند با برکناری او در سال ۶۸ این دوگانگی نه «حل» بلکه «منحل» شد. رعایت اخلاق بهای سنگین از دست دادن قدرت و حصر و محدودیت‌های بعدی را برای او داشت.
براساس مقاله‌ای که از مریم باقی حقوقدان درباره این مرجع تقلید نوشته و بخشی از آن را در این جلسه ارائه کرد؛ مهم‌ترین نظر آیت‌الله که در جریان استقرار حکومت دینی با آن مواجه شد، این بود که نمی‌شود در اجرای حکومت میان شهروندان با یکدیگر تفکیک و تبعیض قائل شد چون حکومت قرار است به همه افراد خدمات بدهد. اگر تامین امنیت و عدالت برقرار است برای همه است و موافق و مخالف حکومت و با دین و بی‌دین نمی‌شناسد. این نگاه آیت‌الله منتظری در دو دهه پایانی عمر ایشان حتی بسیار مترقی‌تر از بحث حقوق مخالفان است زیرا در نظر ایشان حقوق مخالفان بر مبنای «حق» بود، نه «رحم» و معیار حق و عدل، اصولی‌تر از رحم است. دکتر علی‌اکبر علیخانی، استاد دانشگاه و پژوهشگر دین و تاریخ اسلام در این نشست از ریشه‌های مداراجویی این شخصیت دینی سخن گفت: آیت‌الله منتظری، گرچه یک فقیه سنتی بود اما ریشه مداراجویی، گرایش به حقوق بشر و دفاع از حقوق مخالفان در اندیشه، متاثر از فقه نبود بلکه ریشه اندیشه حقوق بشری او در انس با نهج‌البلاغه بود. امام علی(ع) مخالفان را کافر و منافق نام‌گذاری نمی‌کرد و می‌گفت؛ خوارج برادران دینی ما هستند که بر ما شورش کرده‌اند و تفاوت‌ها، ریشه در فهم‌ها و اندیشه‌ها و برداشت‌ها دارد نه در عناد با حق. برخی از فتاوای فقهی خشن و مخالف حقوق بشر متاثر از فقه اهل سنت است که در زمان خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس شکل گرفته است.
محمود صلواتی، زندانی سیاسی قبل و بعد از انقلاب و از شاگردان آیت‌الله منتظری و مسئول مدارس او به نقش سعه‌صدر در حل مشکلات پرداخت و در صحبت‌هایش از افرادی که سعه‌صدر داشتند، نام برد؛ ازجمله آیت‌الله طالقانی و مساله شوراها، بازرگان و تلاش برای وفاق روحانیون و دانشگاهیان، سیدمحمد خاتمی با شعار زنده‌باد مخالف من و آیت‌الله سیستانی و حمایت از امنیت و تمامیت ارضی عراق و نهی روحانیت از ورود به مسائل اجرایی به نحوی که حتی اجازه نداد، روحانیون تولیت حرم را داشته باشند و نیز مهندس لطف‌الله میثمی و مدارا و همفکری او در زندان شاه در برابر مسعود رجوی و تفکر خودخواهانه‌اش.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین هادی در پایان این نشست، شخصیت آیت‌الله منتظری را چنین توصیف کرد؛ از کسانی بود که وفاق را در عمل پیاده می‌کرد، هرچند در آن زمان بعضی از جوانان انقلابی مانند ما را خوش نمی‌آمد. او به ترکیب متنوع اعضای شورای استفتا دفتر آیت‌الله منتظری که مرکب از موافقان تا مخالفان او بود همچنین نمایندگان او در دانشگاه‌ها و باز بودن درب بیت ایشان برای همه افراد و گروه‌ها اشاره کرد.
