توسط : بررسی هشدار ۱۰ سال پیش حسن روحانی درباره اثر تحریمها بر آب خوردن مردم در گفتوگو با محمد مهاجری و سعید شریعتی
خرداد ۱۳۹۴ حسن روحانی در جایگاه رئیسجمهور وقت گفته بود: «تحریمهای ظالمانه باید از بین برود تا سرمایه بیاید، تا محیطزیست و اشتغال و حتی آب خوردن مردم حل شود». آن روزها این جمله به سخنی پرحاشیه تبدیل و سیل انتقادها به ویژه از سمت رسانههای اصولگرا، روانه پاستور شد. حالا اما با گذشت نزدیک به یک دهه و در حالی که بحران آب، آلودگی هوا و عقبماندگی فناوری در مدیریت منابع طبیعی بیش از هر زمان دیگری آشکار شده، بسیاری از کارشناسان و حتی مسئولان فعلی به نوعی همان حرف را تکرار میکنند که بدون رفع تحریم، نمیتوان از بحران محیطزیست و آب رها شد.
هفدهم خردادماه ۱۳۹۴ حسن روحانی در مراسم «جایزه ملی محیطزیست» تأکید کرد که تحریمهای ظالمانه باید برطرف شود تا سرمایهگذاری خارجی به کشور بازگردد، صنایع احیا شوند و مشکلاتی چون آلودگی هوا و آب شرب مردم حل شود. سخنانی که به تعبیر رسانههای آن روز، پیوند دادن همه مشکلات کشور به مذاکرات هستهای از سوی رئیسجمهور بود. روزنامههای تندرو مثل کیهان و جوان با تیترهایی مانند «حل همه مشکلات در گرو مذاکرات حتی آب خوردن!» یا «آب و باد و خاک و جنگل هم به تحریمها گره خورد» از او انتقاد کردند. روزنامه وطنامروز در گزارش یک خود به اظهارات رئیسجمهور پرداخت و نوشت: «رئیسجمهور که در هر سخنرانی، بخش زیادی از سخنان خود را به مذاکرات هستهای اختصاص میدهد این بار بازه تاثیرگذاری تحریمها را تا آب خوردن مردم بسط داد». برخی از تحلیلگران اصولگرا هم گفتند «مشکل آب ایران از سوءمدیریت و سدسازی است نه تحریم». اما گذشت زمان نشان داد، سخن روحانی نه یک شعار سیاسی بلکه توصیفی واقعبینانه از وابستگی فناوری، سرمایه و دانش زیستمحیطی ایران به ارتباطات جهانی بود و همانطور که کارشناسان سازمان ملل، سال گذشته در گزارشی تأکید کردند، تحریمها مانع نوسازی ناوگان حملونقل، واردات فناوریهای کاهش آلودگی و حتی توسعه انرژیهای تجدیدپذیر در ایران شده است. به گفته آنان، محدودیت دسترسی ایران به دانش، تجهیزات و سرمایه بینالمللی به طور مستقیم بر کیفیت محیطزیست و سلامت مردم تأثیر گذاشته است.
در دولتهای بعد نیز این واقعیت ناگزیر پذیرفته شد. پس از آن مسئولان محیطزیست اعلام کردند که «تحریمها باعث شده، فناوری مقابله با آلودگی هوا بهروزرسانی نشود» و پژوهشگران محیطزیست نیز اذعان کردند که «حتی کیفیت لاستیک خودروها که منبع مهمی از آلودگی ذرات است بهواسطه تحریمها و محدودیت واردات مواد اولیه افت کرده است». آنها میگویند که «وقتی نمیتوانیم پمپها، شیرهای هوشمند، تجهیزات مانیتورینگ و فناوریهای بازچرخانی آب را وارد کنیم، مجبور میشویم به روشهای سنتی و پرهزینه تکیه کنیم که نتیجهاش همین اتلاف منابع آبی و بحران فرونشست زمین است». این اعترافهای دیرهنگام، یادآوری همان نکتهای است که روحانی در سال ۹۴ گفته بود: «اقتصاد و محیطزیست در جهانی درهمتنیده، نمیتواند جدا از ارتباطات مالی و فناوری بینالمللی پیش برود. از نیروگاههای فرسوده و خودروهای دودزا تا کمبود تجهیزات تصفیه آب و پساب، همگی به شکلی مستقیم از تحریمها آسیب دیدهاند».
کمبودهای امروز؛ نتیجه مستقیم تحریمهاست
در بخش آب نیز بسیاری از تحلیلگران امروز معتقدند، نبود سرمایهگذاری خارجی و فناوری نوین در مدیریت منابع آبی، هزینههای سنگینی بر کشور تحمیل کرده است. محمد مهاجری، فعال رسانهای اصولگرا تاثیر تحریمها در حوزه مدیریت منابع آب را مهم میداند و توضیح میدهد: «اگر تحریم وجود نداشت، میتوانستیم از امکانات فنی برای کاهش مصرف و هدررفت آب بهره ببریم؛ قادر بودیم از دریاهای آزاد آب تأمین کنیم و با استفاده از سیستمهای آبشیرینکن، نیاز داخلی کشور را پاسخ بدهیم. همه این موارد در زمره اقداماتی است که در صورت نبود تحریمها، میتوانست تحقق پیدا کند. اما امروز با کمبودهایی مواجهیم که نتیجه مستقیم همان محدودیتهاست؛ زیرا امکاناتی که میتوانست، ذخیره یا به درستی مورد استفاده قرار بگیرد از دست رفته است».
او در ارتباط با اظهارات روحانی در باره تاثیر تحریمها میگوید: «اتفاقا اینکه گفته شود، تحریم هیچ تأثیری بر اقتصاد ندارد یا تأثیر آن بسیار محدود است، خندهآور است؛ چراکه اقتصاد مبتنی بر تبادل کالا و پول است و هرگونه محدودیت در این مسیر، ناگزیر بر عملکرد اقتصادی کشور تأثیر میگذارد». او با اشاره به آغاز تحریمها از سالهای پایانی دهه ۸۰ توضیح میدهد: «تحریمهایی که بهویژه از سالهای پایانی دهه ۸۰ آغاز شد، ابتدا به دلیل بالا بودن قیمت نفت، اثرات خود را بهطور محسوس نشان نمیداد. اما این تأثیرات بهتدریج آشکار شد؛ مانند بیماری سرطانی که بیماریاش آرامآرام رشد میکند و هنگامی که به نقاط حساس بدن میرسد، مرگ نهایی را رقم میزند». مهاجری با تأکید بر اینکه تحریمها در دو دهه گذشته تأثیر عمیقی بر اقتصاد کشور گذاشتهاند، اضافه میکند: «اینکه بگوییم ما هنوز در مراحل اولیه این بیماری هستیم پس خطری ما را تهدید نمیکند قطعا برداشت نادرستی است؛ زیرا تحریمها طی ۲۰ سال گذشته بهویژه از ابتدای دهه ۹۰ به بعد، آثار قابلتوجهی بر اقتصاد کشور گذاشتهاند و به شکلگیری بحران اقتصادی انجامیدهاند». او شرایط کنونی را به قرار گرفتن در برابر حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله تشبیه کرده و میگوید: «در چنین شرایطی، لازم است اقدامات مؤثر و فوری انجام دهیم نه اینکه صرفا نظارهگر باشیم. رفتار دیپلماتیک میتواند به کاهش آثار تحریم کمک کند و از سوی دیگر اتکا به منابع داخلی نیز ابزار مهمی برای عبور از این مرحله است». این فعال رسانهای اصولگرا در ادامه تأکید میکند: «این ادعا که «کشور میتواند در شرایط تحریم نیز به خوبی پیشرفت کند» تا حدی درست اما به همان میزان نیز نادرست است؛ چراکه واقعیت این است که سوءمدیریت و تأخیر در تصمیمگیریها باعث شده، آثار تحریمها تشدید شود. باید بررسی کرد که در طول این سالها چه اقداماتی میتوانست انجام شود تا امروز با چنین بحرانهایی مواجه نباشیم».
تحریمها و فشار بر منابع آبی
سعید شریعتی، فعال سیاسی اصلاحطلب نیز ضمن تایید سخنان روحانی با اشاره به تأثیر تحریمها بر مساله آب میگوید: «تحریمها به شدت گردش اقتصادی ایران را مختل کردهاند و کشاورزی یکی از بخشهایی است که بیشترین آسیب را دیده است. به دلیل تحریمها و تهدیدهای ناشی از آن، رویکرد اتخاذ شده و رژیم تولیدات کشاورزی در ایران با جغرافیا و زیست بوم کشور به شدت ناسازگار است. منابع آبی برای الگوی کشت فعلی، کافی نیست و بسیاری از محصولات مصرف آب بالایی دارند». او با تاکید بر تاثیر تحریمها بر استفاده از فناوری در بخش کشاورزی میگوید: «در عین حال تکنولوژی آبیاری و مدیریت منابع آب در کشاورزی ایران سنتی و عقبمانده است و تجهیز و توسعه این بخش، نیازمند استفاده از تکنولوژیهای روز است اما تحریمها دسترسی به این فناوریها را محدود کرده و هزینه نوسازی ساختار تولید محصولات کشاورزی در کشور را بسیار بالا برده است». شریعتی در ادامه میگوید: «در شرایط تحریمی این نوسازی به صرفه نیست. بنابراین شیوههای کشت سنتی و محصولات آببر باعث میشود که هدررفت منابع آبی در بخش کشاورزی ما غیرقابل انکار و حتی غیرقابل باور باشد». او به نقش اقلیم نیز اشاره کرده و ادامه میدهد: «البته این مسائل در کنار خشکی اقلیم کشور قرار میگیرد. تغییرات اقلیمی نیز سبب خشکسالیهای مستمر شده است. اگرچه برخی از این چالشها به طور مستقیم به تحریم مربوط نمیشوند اما بهرهبرداری از منابع آب و الگوی تأمین کالاها و ذخایر استراتژیک کشور به دلیل تحریمها با مشکلات جدی مواجه است».
اظهارات مهاجری و شریعتی نشان میدهد که بحران آب و چالشهای کشاورزی نه تنها ناشی از محدودیتهای داخلی بلکه بهطور مستقیم تحت تأثیر تحریمها قرار دارند. امروز دیگر کمتر کسی در سطوح کارشناسی و مدیریتی میگوید، تحریم تأثیری بر زندگی روزمره ندارد. از کیفیت سوخت و هوای تنفسی تا قیمت نان و آب آشامیدنی همه و همه در سایه همان محدودیتهایی قرار دارند که روحانی سالها پیش دربارهشان هشدار داده بود. در جهانی که اقتصاد، علم و فناوری در هم تنیدهاند حتی آب خوردن مردم هم به رفع تحریمهای ظالمانه ربط دارد.
