توسط : صنعت پتروشیمی چه آیندهای پیش رو دارد؟
🖌به قلم؛ محمد شریعتمداری؛ مدیرعامل گروه صنایع پتروشیمی خلیج فارس
صنعت پتروشیمی ایران، پس از تجربه خصوصیسازی ناکارآمد با چالشهای گستردهای مواجه شد. این صنعت، که اکنون یکی از مهمترین مزیتهای اقتصاد ایران در منطقه به شمار میرود، از زمان تأسیس در سال ۱۳۴۲ مسیر پرفراز و نشیبی را طی کرده است. تحقیقات و نظرات کارشناسان نشان میدهد که این صنعت مراحل مشخصی را در مسیر رشد و تکامل خود پشت سر گذاشته است.
نخستین گامهای این صنعت در استان فارس، زادگاه تمدن ایرانی با راهاندازی کارخانه پتروشیمی شیراز در سال ۱۳۴۳ برداشته شد. اندکی پس از آن با تصویب قانونی در مجلس، شرکت ملی صنایع پتروشیمی تأسیس شد و ایران به عنوان اولین کشور دارای صنعت پتروشیمی در خاورمیانه شناخته شد. تا پایان دهه ۵۰ علاوه بر پتروشیمی شیراز واحدهایی مانند رازی، آبادان، پازارگاد کربن اهواز، خارک، فارابی و بخشهایی از پتروشیمی بندر امام راهاندازی شدند. در آن زمان، هدف اصلی این مجتمعها تأمین نیازهای داخلی بهویژه محصولاتی مانند کود شیمیایی، دوده، گوگرد، گاز مایع، کربنات، پیویسی و مواد نرمکننده پلاستیک بود.
جنگ تحمیلی ۸ ساله فعالیتهای این صنعت را متوقف کرد و بسیاری از واحدها در جنوب کشور هدف حملات ارتش بعث عراق قرار گرفتند. با پایان جنگ در قالب برنامه ۵ ساله (۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳) گامهای مؤثری برای بازسازی و احیای این صنعت برداشته شد و بخش عمدهای از واحدها دوباره به مدار تولید بازگشتند. پس از این دوره، دولتهای سازندگی و اصلاحات با نگرشی جدید، صنعت پتروشیمی را به عنوان یکی از محورهای کلیدی قدرت اقتصادی و مزیت رقابتی ایران در منطقه مورد توجه قرار دادند. این دوران، که اقتصاددانان آن را آغاز عصر توسعه و جهش این صنعت میدانند، شاهد تأسیس شرکتهایی مانند پتروشیمی ارومیه، بوعلی سینا، خوزستان، تندگویان، پارس، آریا ساسول، نوری و کارون بود.
با این حال، روند توسعه این صنعت با خصوصیسازی شتابزده مختل شد. واگذاری شرکتها به نهادهایی مانند صندوقهای بازنشستگی تأمین اجتماعی، کشوری، نفت و نیروهای مسلح، اغلب برای تسویه بدهیهای دولت، آسیبهای جدی به دنبال داشت. این واگذاریها که گاه به مالکان با منافع متضاد انجام شد به اختلافات، اختلال در زنجیره تولید، مشکلات تأمین خوراک و کاهش سودآوری منجر شد. این وضعیت نهتنها تولید را تحت تأثیر قرار داد بلکه بازار فروش محصولات پتروشیمی را نیز تضعیف کرد و فرصت را برای رقبای منطقهای در شرق، غرب و جنوب آسیا فراهم آورد. ریشه بسیاری از ناترازیها و توسعه نامتوازن این صنعت به همین دوره بازمیگردد. تحت فشار خواستههای محلی و بدون برنامهریزی بلندمدت، واحدهای متعددی عمدتاً با تمرکز بر تولید اوره و متانول تأسیس شدند و تکمیل زنجیره ارزش به حاشیه رفت. بسیاری از شرکتهای واگذار شده به صندوقهای بازنشستگی به دلیل فقدان مدیریت تخصصی و استخدامهای بیضابطه به بنگاههای زیانده تبدیل شدند. از اواخر دهه ۸۰ با تلاش دلسوزان این صنعت، واگذاریهای شتابزده متوقف شد و شرکتهای باقیمانده تحت هلدینگ صنایع پتروشیمی خلیج فارس متمرکز شدند. این هلدینگ، که حدود ۴۰ درصد تولید، فروش و صادرات پتروشیمی ایران را در اختیار دارد، از فروپاشی بیشتر این صنعت جلوگیری کرد. ورود این هلدینگ به بازار سرمایه در سال ۱۳۹۲ و عرضه سهام آن، این مجموعه را به بزرگترین شرکت بورسی ایران با ارزش بازار حدود ۸۰۰ هزار میلیارد تومان تبدیل کرد. همچنین شرکت بازرگانی این هلدینگ از سال ۱۴۰۰ سالانه حدود ۶ میلیارد دلار ارزآوری داشته است. تجارب جهانی نشان میدهد که موفقیت صنعت پتروشیمی در کشورهای پیشرفته به حرکت یکپارچه شرکتهای بزرگ و تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش وابسته است. برای مثال، شرکت BASF در آلمان تا سال ۲۰۲۳ بزرگترین تولیدکننده پتروشیمی جهان بود، هر چند این جایگاه در سال ۲۰۲۴ به شرکت چینی سینوپک واگذار شد. برای رقابت با رقبای نوظهور، صنعت پتروشیمی ایران نیازمند تصمیمات کلان و بازنگری در مدلهای مدیریتی است. اقتصاددانان تأکید دارند که صندوقهای فعال در این حوزه باید از بنگاهداری به سمت سهامداری و مدیریت حرفهای حرکت کنند. این صنعت، که در دوران تحریم نقش کلیدی در تأمین درآمد ارزی داشته، برای حفظ جایگاه خود به عنوان موتور محرک اقتصاد ایران، نیازمند توجه جدی سیاستگذاران و تصمیمات راهبردی در بالاترین سطوح است.
