توسط : روایتی از دیدگاههای وزیر علوم در نشست سهساعته با تشکلهای دانشجویی
نشست اخیر وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با نمایندگان تشکلها، انجمنها و اتحادیههای دانشجویی، فرصتی بود تا حسین سیمایی از نزدیک دغدغههای دانشجویان را بشنود و در عین حال، تصویری عمیقتر از وضعیت کنونی آموزش عالی، شکافهای سیاستگذاری، فرصتهای نهفته در دانشگاه و نیز تهدیداتی که به باور او متوجه محیطهای علمی است، ترسیم کرد. محورهای اصلی این نشست سهساعته از نقد «انبوه مقررات زائد» تا برنامهریزی برای «تحول در دورههای تحصیلات تکمیلی»، احیای «حکمرانی علمی» و در نهایت هشدار نسبت به «برنامهریزی دشمن برای آشوب پس از جنگ اخیر» گسترده بود؛ مجموعهای که نشان میدهد، آموزش عالی بیش از هر زمان دیگری در تقاطع سیاست و توسعه قرار گرفته است. وزیر علوم در این نشست همچنین بر ضرورت بازنگری مقررات زائد، اصلاح ساختاری دورههای تحصیلات تکمیلی، مسئلهمند کردن پژوهش و ارتقای نقش دانشگاه در حکمرانی تأکید کرد.
سنگینی بار آموزش عالی بر دوش دانشگاهیان
در آغاز این نشست، سیمایی با اشاره به محدودیت بودجهای در آموزش عالی گفت: «با این وضعیت بودجه و اعتبارات باید به استادان و دانشجویان افتخار کنیم که با امیدواری، عشق و نشاط و تعهد کار میکنند.» او این جمله را نه از سر تعارف بلکه از دل شرایطی بیان کرد که در آن دانشگاهها با کمترین سهم از تولید ناخالص داخلی اداره میشوند. بر اساس همان آمارهایی که او به نقل از مرکز پژوهشهای مجلس ارائه کرد، بودجه کل آموزش عالی کشور حدود ۷۰۰ میلیون دلار است؛ رقمی که در مقایسه با دانشگاههایی در منطقه که «یک دانشگاهشان نیم میلیارد دلار بودجه دارد» یا رژیم اشغالگر صهیونیستی که «۵ درصد GDP» خود را به دانشگاه اختصاص میدهد، فاصله عمیق ایران با استانداردهای جهانی را آشکار میکند. این بخش از سخنان وزیر علوم در عین آنکه حامل گلایهای پنهان از وضعیت نظام تصمیمگیری کشور و تأکیدی دوباره بر استقامت دانشگاهیان بود؛ دانشگاهی که او میگوید «در سکوت، بار سنگین توسعه علمی را بر دوش میکشد اما کمتر قدر میبیند.»
یکی از مهمترین بخشهای این نشست، همچنین اعلام رسمی برنامه وزارت علوم برای کاهش مدت دورههای کارشناسی ارشد و دکتری بود. سیماییصراف گفت: کارشناسی ارشد به یک سال کاهش مییابد و دانشجو باید «ترم سوم پایاننامه بدهد»، دوره دکتری نیز از چهار سال به سه سال تقلیل پیدا میکند. بهجای «امتحان جامع»، سه جایگزین به دانشجو پیشنهاد میشود؛ ازجمله «ارائه مقاله پژوهشی» یا «اختراع». تصمیمهایی که نشاندهنده تلاش وزارت علوم برای چابکسازی دورههای تحصیلات تکمیلی است؛ اقدامی که از یکسو میتواند دوره اتمام تحصیل را کوتاه کند اما از سوی دیگر پرسشهایی جدی درباره کیفیت پژوهش ایجاد میکند. اما وزیر علوم در دفاع از این تصمیم گفت: «دانشجو یک سال وقت میگذارد تا آماده امتحان جامع شود؛ همین زمان را میتواند صرف تولید علم کند.» این سخن در ظاهر منطقی است؛ اما چالش اصلی اینجاست که به نظر نمیرسد ساختار فعلی دانشگاهها در کشور، ظرفیت تبدیل این زمان به «تولید علم واقعی» را داشته باشد. همچنین حذف یا جایگزینی امتحان جامع به کاهش انگیزه نظریهپردازی و تعمیق مطالعه منجر نمیشود؛ اما سیاستگذار، گام نخست را برداشته است.
عبور از پژوهشهای بیاثر؛ تولد اندیشکدهها
سیمایی بخش دیگری از سخنان خود را به ضعف ساختار پژوهشی کشور اختصاص داد؛ ضعفی که هرچند سالهاست از سوی منتقدان و دانشگاهیان گوشزد میشود اما کمتر از سوی مسئولان بیان میشود. او با صراحت گفت: «پژوهشهایی داریم که لازم و ضروری است اما بروندادشان حل مسئله نیست.» به بیان دیگر، دانشگاهها در طول دهههای گذشته پژوهش تولید کردهاند اما این پژوهشها کمتر وارد چرخه تصمیمسازی شده است. این در حالی است که دانشگاهیان بارها هشدار دادهاند اما «چون حکمرانی علمی نبوده»، صدایشان شنیده نشده است. نمونهای که او ارائه کرد نیز حکمرانی آب بود. به همین دلیل و در پاسخ به این خلأ، وزارت علوم «اندیشکده» را طراحی کرده است؛ نهادی که به گفته وزیر، متفاوت با پژوهشکده است، «مسئله محور» کار میکند و قرار است، شکاف میان دانش و سیاستگذاری را پر کند. این ایده اگرچه در کشورهای پیشرفته سابقهای طولانی دارد اما در ایران تازه پا گرفته و احتمالاً تا رسیدن به مرحله اثرگذاری، راهی طولانی در پیش دارد. وزیر علوم در ادامه گفت: «بیشترین شکایتی که به من میشود، از مقررات زائد است و حق با دانشجوست.» او دانشگاه را مشابه «سازمانهای اداری کشور» توصیف کرد؛ سازمانهایی پر از آییننامهها و مقرراتی که بهجای تسهیل، «اعصاب دانشجو را خرد میکند.» و گفت که برای رفع این مشکل نیز «کارگروه تسهیل و مقرراتزدایی» طراحی شده که در آن خود دانشجویان حضور دارند. طرحی که اگر جدی گرفته شود، میتواند اولین گام در اصلاح زیست دانشگاهی باشد؛ چراکه بخش مهمی از نارضایتی دانشجویان نه به کمبود بودجه یا کیفیت آموزش بلکه به همین فرآیندهای پیچیده و زمانبر اداری بازمیگردد. نکته اینکه مقررات دانشگاهی غالباً متصل به مصوبات بالادستی است و تغییر آنها نیازمند ارادهای فراتر از یک وزارتخانه است. وزیر علوم، اگر بخواهد این مسیر را ادامه دهد، ناگزیر به مواجهه با ساختارهای بروکراتیک کشور خواهد بود.
روایتسازی یا مطالبهگری؟
سیماییصراف همچنین از نمایندگان تشکلهای دانشجویی خواست «راوی نقاط قوت دانشگاه» باشند و به تعبیر او، اجازه ندهند تصویر دانشگاه فقط بر اساس چند «اتفاق خاص» ساخته شود. او تأکید کرد که دانشگاه باید با مهربانی دیده شود و اختلافنظرها «بدون برچسبزنی» مطرح شود. این درخواست هرچند بر اهمیت امید و روایت مثبت تأکید دارد اما از زاویهای دیگر میتواند، نشانهای از نگرانی سیاستگذار نسبت به بازنماییهای انتقادی دانشگاه نیز باشد. وزیر علوم در پایان سخنانش هشدار داد: «دشمن بعد از جنگ ۱۲ روزه برای اغتشاش و به هم ریختن کشور برنامهریزی کرده است و باید مراقب باشیم این اتفاق از دانشگاه آغاز نشود.» به این ترتیب در کنار تحولات آموزشی و پژوهشی، سایه سیاست و امنیت همچنان بر دانشگاه سنگینی میکند؛ سایهای که میتواند تا حدی سقف انتقاد و آزادی فعالیت دانشجویی را محدود کند.
نشست سهساعته وزیر علوم با دانشجویان بیش از آنکه یک جلسه معمولی باشد، بازتابی از وضعیت پیچیده آموزش عالی در ایران است که در آن، دانشگاه از یکسو به دنبال تولید علم، نوآوری و ایفای نقش در توسعه کشور است و از سوی دیگر با محدودیت بودجه، ساختارهای ناکارآمد اداری، ضعف ارتباط با سیاستگذاری و نگرانیهای امنیتی مواجه است؛ اما سخنان سیمایی نشان داد که وزارت علوم تلاش دارد ساختار تحصیل را چابکتر کند، پژوهشها را مسئلهمحور سازد، صدای دانشگاه را به سیاستگذاران نزدیکتر کند و از فضای دانشگاه در برابر تنشهای بیرونی محافظت کند. تلاشی که در صورت به نتیجه رسیدن میتواند آغازگر مسیری تازه شود؛ مسیری که در آن دانشگاه با حمایت ساختاری، مشارکت دانشجویان، سیاستگذاری علمی و توجه به تهدیدات بیرونی، بتواند به جایگاه واقعی خود در توسعه ملی بازگردد؛ اما اگر این گفتهها صرفاً در سطح حرف و شعار باقی بماند، آموزش عالی کشور همچنان درگیر همان چرخه تکراری یعنی کمبود بودجه، مقررات زائد، بیاثر شدن پژوهشها و فاصله گرفتن دانشگاه از جامعه خواهد ماند. در حال حاضر، هم فرصتها و هم تهدیدها آشکارند. آنچه تعیینکننده است، اراده سیاسی برای اصلاح، سرمایهگذاری و یک گفتوگوی واقعی میان حکومت، دانشگاه و دانشجویان خواهد بود؛ گفتوگویی که وزیر نیز بر ضرورت آن تأکید کرد.
