توسط : محمد تقی‌زاده، منتقد
مستند فرار از قصر، سومین مستند «احسان عمادی»، روزنامه‌نگار پیشین و مستندساز امروز است که چند هفته‌ای است در گروه هنر و تجربه به نمایش درآمده است. قرار گرفتن هر سه مستند عمادی در ژانر تاریخی سیاسی، باعث شده که عمادی را از علاقه‌مندترین و البته متبحرترین مستندسازان نسل جدید سینمای ایران در این گونه طبقه‌بندی کرد که علاقه او به تاریخ و شناختی که از سینما دارد، عامل محبوبیت و جذابیت این آثار در میان مخاطبان شده است.
گرایش مستندهای تاریخی سیاسی در سال‌های اخیر در سینمای ایران به نحو چشمگیری زیاد شده است. این علاقه و تمایل علاوه بر اینکه به سیاست‌گذاری‌ها و برخی علایق شخصی مستندسازان مربوط باشد به پرداخت شبکه‌های خارجی نیز مربوط بوده است. کانال‌های ماهواره‌ای مستندهای تاریخی را با مواضع سیاسی خاص و دلخواه خود در قالب مستندهای پرتره و رخدادهای تاریخی به نمایش درآوردند که جدید و جذاب بودن سوژه‌ها همچنین منابع آرشیوی مناسب باعث شد که توجه مخاطبان ایرانی به این آثار افزایش یابد. از سویی فراگیری توجه به این آثار، مستندسازان ایرانی را به صرافت ساخت آثار تاریخ معاصر با روایت منتسب به خود کرد که حجم زیاد مستندهای تاریخی سیاسی در این سال‌ها ماحصل این نوع رویکرد و ریل‌گذاری فرهنگی- سیاسی بوده است.
فرار از قصر، روایت‌گر فرار چند تن از سران حزب توده از زندان است. فیلمساز به این بهانه به بازخوانی و معرفی چهره‌های مهم این حزب ازجمله «حسین روزبه»، «نورالدین کیانوری»، «مرتضی یزدی»، «عبدالحسین نوشین» و «حسین جودت» می‌پردازد و چگونگی این فرار، مختصات حزب توده، چهره‌های سمپات و مرام و مسلک آن را به تصویر می‌کشد.
در این یادداشت سعی شده، دلایل محبوبیت مستند «فرار از قصر» که به نظر می‌رسد پرفروش‌ترین و پرمخاطب‌ترین مستند امسال سینمای ایران باشد، تبیین شود.
ساده کردن تاریخ: یکی از ویژگی سه مستند تاریخی-سیاسی احسان عمادی، ساده کردن تاریخ است. او در مقابل برخی پیچیدگی و ثقیل بودن ماهیت تاریخ، سعی کرده در مستندهای سینمایی خود، تاریخ معاصر ایران را ساده، شیرین و داستان‌گو به مخاطب ارائه دهد به نحوی که بعید نیست، مخاطب نسل نو سینما با دیدن این گونه آثار به صرافت مطالعه تاریخ معاصر بیفتد و مخاطبان قدیمی‌تر نیز به روایت‌های مختلف تاریخی تمایل پیدا کنند.
سینمایی کردن سوژه: ایده فرار از زندان که سوژه اصلی مستند فرار از قصر است، فرصتی بالقوه برای تبدیل به یک فیلم سینمایی است و عمادی به خوبی و با تیزهوشی از این ظرفیت استفاده کرده است. او علاوه بر یک علاقه‌مند تاریخ، یک عشق سینما و سینمایی‌نویس است از این‌رو نگاه و رویکرد سینمایی او در تورق تاریخ از مستندهای او به خوبی قابل دریافت است. به همین خاطر است که جذابیت آثار او به ویژه فرار از قصر و نزدیک شدن آن به سینما و روایت دراماتیک تا این حد جذب‌کننده بوده است. این رویکرد، در مقابل حجم زیادی از آثار این‌چنینی است که تنها با تکیه به یک‌سری راش‌های تصویری دیده نشده همچنین مصاحبه‌ها قصد ساخت مستند تاریخی دارند که عموماً در همراهی مخاطب موفق نبوده‌اند.
اسناد بکر: منابع تصویری چه از نظر کیفیت و چه از نظر کیفیت از عناصر مهم برای ساخت مستند و اعتبار آن است، از سویی برای مخاطب نیز تماشای تصاویر قدیمی و بکر با بهترین کیفیت و ترکیب رنگ و نور، امری محبوب و مطلوب است. آرشیو تصاویری که عمادی در مستند فرار از قصر استفاده کرده، آرشیو تازه و با کیفیتی است. این درحالی اتفاق افتاده که اصولاً پیدا کردن تصاویر مرتبط با حزب توده در آرشیوهای تاریخی و سینمایی کاری بس پیچیده، نشدنی و حتی غیرممکن به نظر می‌رسد.
فرار از ایدئولوژیک‌زدگی: شاخص مهم دیگر مستند فرار از قصر، فرار از پیش‌داوری و ایدئولوژی‌زدگی است که امری رایج در این گونه مستندها محسوب می‌شود و ضربه اصلی را هم به آثار تاریخی زده است: این گونه روایت‌های ایدئولوژیک‌زده چه در شبکه‌های فارسی‌زبان خارجی و چه در صدا‌وسیمای ملی، امری مرسوم است به نحوی که مستندسازان گویی آثار خود را برای سفارش‌دهندگان ساخته‌‌اند نه مردم جامعه.
عمادی در مستند خود سعی کرده، روایتی مستند و بدون موضع‌گیری تند و سخت نسبت به حزب توده به تصویر درآورد. او سران توده را افرادی شریف، آرمان‌خواه و تحصیل‌کرده معرفی کرده که در نهایت به دلایل مختلف داخلی و خارجی دچار شکست و اضمحلال شدند. این گونه روایت‌پردازی علاوه بر اعتبار و استنادی بودن، باعث همراه شدن تماشاگران با آثار نمایشی می‌شود. فراموش نکنیم که مخاطب باهوش امروزی خیلی زود و دقیق موضع سازندگان آثار را دریافت می‌‌کنند و اینکه فکر کنیم به بهانه ساخت مستند می‌توان هر محتوایی را به خورد مخاطبان دهیم، تفکری نادرست و عقب‌مانده‌ای است.
روایت سر راست و شخصیت‌های همراه‌کننده: مجموع موارد بالا به روایت سر راست و بدون تکلف با شخصیت‌پردازی سمپاتیک و همراهی‌کننده منجر شده که هم مخاطب خاص آن را می‌بیند و هم عمومیت مردم میتواند با آن همراه شود. این ویژگی قابل توجهی در مستند و آثار سینمایی است که بتواند مخاطب عام‌وخاص را با هم راضی و همراه کند.
روند داستانی فراز از قصر، بدین‌گونه است که عمادی سعی کرده به شخصیت‌ها به مثابه کاراکترهای دراماتیک نگاه کند و روایت آدم‌ها و رخدادها را به داستان‌گو‌ترین شکل ممکن روایت کند. از این‌رو برخی انتقادات به مستند قابل چشم‌پوشی است؛ برای نمونه، مخاطب میتواند بعد از تماشا مدعی شود که فیلم داستان فرار از زندان قصر بوده یا روایت سران حزب توده؟ یا اینکه اطلاعاتی که درباره این گروه سیاسی داده شده چه میزان از تاریخچه این حزب است، یعنی مخاطب بعد از تماشای این مستند، قرار است در چه حوزه‌ها و چه اندازه از توده‌ای‌ها اطلاعات بگیرد؟ اینگونه سوالات اگرچه نقدهایی وارد به مستند است اما به جهت روایت سینمایی و رویکرد داستان‌گوی عمادی به تاریخ، قابل اغماض و چشم‌پوشی است.
مساله دیگر مخالفان فیلم به موضع‌گیری آن مربوط می‌شود، شاید برخی مدعی شوند که فیلم زیادی از اعضای حزب توده تعریف کرده و قهرمان‌سازی در فیلم رخ داده، این در مقابل نگاهی است که فیلم را همراه با گفتمان حاکمیت در ایران یا سمپات با سلطنت‌طلبان برداشت کرده است. اینگونه تاویل و تفسیرها در همه آثار سیاسی امری مسبوق به سابقه است چراکه علاوه بر درک شخصی مخاطب، روایت فیلمساز نیز به سوژه‌ها میتواند متفاوت و حتی متناقض باشد. امر مهم در این اثر این بوده که عمادی فارغ از خط‌کشی‌های سیاسی سعی در پیوند دادن تاریخ با سینما در یک اثر مستند کرده و این به نوبه خود امر مهم و حتی مبارکی است که کمتر در سینما و تاریخ رخ می‌دهد.
