توسط : آینده سوریه این‌بار در اختیار “محمد الجولانی”، رهبر گروه “تحریرالشام” و همراهانش خواهد بود. “سازندگی” به این پرداخته است که فاتحان با این کشور چه خواهند کرد؟ آیا سوریه تجزیه می‌شود، خشونت سراسر آن را فرامی‌گیرد یا اقوام و طوایف سوریه نقش‌آفرین خواهند شد؟
گروه بین‌الملل: «برادران من، تاریخ جدیدی پس از این پیروزی بزرگ در کل منطقه نوشته می‌شود. خدا شما را ناامید نخواهد کرد. این پیروزی برای همه مردم سوریه است. همه آنها بخشی از این پیروزی بودند». این اظهارات، اولین سخنان ابومحمد الجولانی، رهبر تشکیلات تروریستی تحریرالشام بعد از سقوط بشار اسد در مسجد اموی دمشق است که حالا فیلم و عکس آن از یک‌شنبه درحال دست‌به‌دست شدن در فضای مجازی است. به گزارش الجزیره، جولانی در سخنان خود گفت که «مردم سوریه پس از بشار اسد، صاحبان قانونی این کشور هستند و تاریخ جدیدی برای کل خاورمیانه نوشته شده است». جولانی در بین جمعیتی که در مسجد اموی تجمع کرده بودند، گفت: «حکومت اسد هزاران غیرنظامی خود را زندانی کرده بود که ما آنها را آزاد کردیم».
او در بخشی از اظهارات خود گفت که «ما جنگیدیم و امروز پاداش این پیروزی را گرفتیم». او افزود: «چند نفر از سوری‌ها در سراسر جهان آواره شدند؟ چند نفر در چادر زندگی می‌کردند؟ چند نفر در دریاها غرق شدند؟» به گزارش سی.ان.ان، جولانی خطاب به جمعیتی که در مسجد اموی جمع شده بودند، گفت: «برادران من، بیش از ۲۰ سال پیش این سرزمین را ترک کردم و دلم آرزو این لحظه را داشت». او گفت: «هیچ خانواری در سوریه وجود ندارد که جنگ به آن صدمه نزده باشد، اما امروز سوریه رو به بهبودی است».
تکرار بغدادی؟
اظهارات رهبر تحریرالشام در مسجد اموی دمشق و درحالی که صدها نفر از جوانان با گوشی‌های تلفن همراه خود درحال فیلمبرداری از وی بودند، بسیاری از تحلیلگران حوزه خاورمیانه و همچنین پژوهشگران حوزه تروریسم و بنیادگرایی را به یاد سخنرانی ابوبکر البغدادی، رهبر سابق گروه تروریستی داعش می‌اندازد. او در سال ۲۰۱۴ در مسجد نوری موصل در بالای منبر و درحالی که دستار سیاه به تن داشت، خطاب به حاضران، خود را خلیفه خودخوانده دولت اسلامی عراق و شام (داعش) خواند و بعدها در ویدئوهایی که از سوی این جریان منتشر شد، این موضوع مطرح شد که داعش به دنبال تغییر جغرافیای منطقه و حتی برهم زدن مرزهای ترسیم شده در زمان انعقاد توافق «سایکس – پیکو» در سال ۱۹۱۶ میلادی است. شاید بسیاری بر این عقیده باشند که نمی‌توان سخنان جولانی در مسجد اموی دمشق را با خطبه‌های ابوبکر بغدادی در مسجد نوری موصل یکی دانست اما نکته بسیار مهمی که در این راستا باید مورد نظر قرار بگیرد این است که هر دو جریان (داعش و تحریرالشام) از دامان سازمان القاعده بیرون آمدند و هر دو را باید انشعابی از این جریان که در افغانستان و در دهه ۸۰ میلادی پایه‌گذاری شده بود بدانیم. حتی برخی از کارشناسان اعتقاد داشته و دارند که داعش به‌رغم اعلام جدایی از سازمان القاعده، در بیعت پنهان با این جریان به سر برده است. اما حالا در شرایط کنونی و دقیقاً در زمانی که جولانی و یارانش بر سوریه سیطره پیدا کرده‌اند، این سوال مطرح می‌شود که او چگونه یک‌باره از رهبر شاخه القاعده در سوریه به یک رهبر به اصطلاح هدایت‌کننده مخالفان اسد و حکومت وی تبدیل شد؟
از ادلب تا دمشق
«احمد الشرع» که حالا با نام ابومحمد الجولانی شناخته می‌شود در سالیان گذشته مدام درحال تغییر بوده است. مینا اللامی، کارشناس مسائل بنیادگرایی رادیکال و تروریسم در بی.بی.سی جهان در گزارش مفصل خود که به تاریخ ۹ دسامبر منتشر شده نوشته است: «دگرگونی جولانی موضوعی جدید نیست، بلکه او در طول سال‌های گذشته به دقت پرورش داده شده و نه‌تنها در بیانیه‌های عمومی و مصاحبه‌های او با رسانه‌های بین‌المللی، بلکه در ظاهر هم شاهد متحول شدن او بودیم».
او که زمانی لباس سنتی رزمنده جهادی همانند اساتید خود در القاعده را به تن داشت، در سال‌های گذشته کمد لباس‌های غربی‌تری را انتخاب کرده است و حتی در مصاحبه‌های اخیر خود با کت‌وشلوار جلوی دوربین نشسته است. اکنون، درحالی که او وقایع اخیر را رهبری می‌کند، لباس‌های نظامی را به تن کرده است که نمادی از نقش او به‌عنوان فرمانده اتاق عملیات علیه دولت ساقط شده سوریه است».
در مصاحبه وی با PBS که در سال ۲۰۲۱ انجام شد، مشخص شد که او در سال ۱۹۸۲ در عربستان سعودی متولد شده است؛ جایی که پدرش تا سال ۱۹۸۹ به‌عنوان مهندس نفت در آنجا مشغول به کار بوده است. گفته شده در آن سال خانواده جولانی به سوریه بازگشت و در محله مزه دمشق بزرگ شد و زندگی کرد. اما سفر جولانی به‌عنوان یک عنصر به‌اصطلاح جهادی از عراق آغاز شد. پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، او به سایر عناصر خارجی (مهاجر) در عراق پیوست و در سال ۲۰۰۵ در کمپ (زندان) بوکا حبس شد. نکته مهم این است که زندان بوکا در عراق دقیقاً همان‌جایی است که ابوبکر البغدادی هم در آنجا محبوس بوده است و بسیاری از ناظران بین‌المللی اعتقاد دارند که تجمیع عناصر حزب بعث عراق با بازداشت‌شدگان القاعده در این مکان، موجب خلق داعش شد.
در این گزارش آمده است که بغدادی در سال ۲۰۱۱، با کمک مالی به جولانی در صدد تاسیس جبهه النصره (شاخه القاعده در سوریه) برآمد اما در سال ۲۰۱۳ تنش‌ها بالا گرفت و جولانی اعلام کرد که به هیچ‌وجه با داعش ارتباطی ندارد. دلیل این امر هم مشخص بود؛ داعش براساس مانیفستی به‌عنوان مدیریت توحش (اداره التوحش) که توسط ابوبکر ناجی نوشته شده بود خشونت در بالاترین حد را برای ایجاد شوک عمومی به ساکنان عراق و سوریه و سپس افغانستان و شمال لیبی (خلافت سرت) اعمال کرد و جولانی، به‌خصوص رهبر وقت سازمان القاعده (ایمن الظواهری) به تعبیری مخالف این حد از خشونت بودند. بر همین اساس، جولانی مقاومت کرد؛ چراکه می‌خواست جبهه النصره را از اقدامات داعش دور نشان دهد و به همین دلیل سعی کرد تا یک انشعاب مشخص را نمایان کند.
بسیاری از تحلیلگران اعتقاد دارند، درحالی که حرکت جولانی تا حدی تلاشی برای حفظ حمایت محلی و اجتناب از بیگانه کردن سوری‌ها با این جریان بود، اما وابستگی القاعده در نهایت به سود این تلاش‌ها نبود. در سال ۲۰۱۵، زمانی که النصره و دیگر گروه‌ها استان ادلب را تصرف کردند، این تجمیع تفکر و عمل به چالشی مبرم تبدیل شد و آنها را مجبور به همکاری در اداره آن کرد. بر همین اساس، جولانی در سال ۲۰۱۶ روابط خود را با القاعده قطع کرد و نام این گروه را به «جبهه فتح‌الشام» تغییر داد و سپس در سال ۲۰۱۷ یک پوست‌اندازی دیگر انجام داد و آن را به «هیات تحریرالشام» تغییر داد؛ به عبارتی دیگر، جولانی و هادیان آن در پشت صحنه از استراتژی «تغییر نام، تغییر پرچم» استفاده کردند.
اگرچه القاعده بعد از این اقدام جولانی، او را به خیانت متهم کرد اما باید متوجه بود در ادلب تجمیعی از گروه‌های تروریستی انجام شد اما ترکیه سعی کرد جولانی را نوک هرم این «کلکسیون ترور» قرار دهد. حتی در برهه‌های زمانی متعدد درگیری در ادلب میان گروه‌های تروریستی انجام شد و یک بر دیگری سعی می‌کرد که غلبه کند اما باز هم این تحریرالشام بود که با سرمایه‌گذاری ترکیه از میدان را به نفع خود تغییر داد.
تطهیر یا پوست‌اندازی؟
آنچه باعث شد تا تحریرالشام و جولانی به‌زعم خود از پوشش یک جریان تروریستی خارج شود و تصویر جدیدی از خود به نمایش بگذارد، تبلیغات و دستور کار مدون بود. به‌عنوان مثال، جولانی در این خصوص از اردوگاه‌های آوارگان بازدید کرد، در رویدادها شرکت کرد و بر تلاش‌های کمک‌رسانی به‌ویژه در زلزله سال ۲۰۲۳ نظارت کرد. این دقیقاً همان کاری بود که داعش هم پس از مسلط شدن بر یک شهر یا استان به طرق مختلف انجام می‌داد؛ به‌عنوان مثال، سیاه‌پوشان داعش زمانی که در یک منطقه مستقر می‌شدند ابتداً با اعدام چندین نفر به‌عنوان جاسوس یا غیره سعی می‌کردند همه را ساکت کنند اما کمی بعد اقدام به پخش ارزاق در میان مردم می‌کردند و از خود فیلم می‌گرفتند و به صورت گسترده آنها را منتشر می‌کردند تا به همگان ثابت کنند آنها توان اداره امور را دارند!
تمامی این اقدامات درحالی انجام شده که در نهایت با پروپاگاندای رسانه‌ای که از چندی پیش شدت گرفته، جولانی و عناصر تحریرالشام در دمشق قرار گرفتند و باز هم شاهد یک تحول عجیب‌وغریب هستیم. اما در این میان باید توجه داشت که بسیاری در خارج از ایران و حتی در کشورهای منطقه و فرامنطقه بر این عقیده هستند که جولانی را دیگر نمی‌توان همان رهبر سابق القاعده در سوریه دانست اما مشکل اینجاست که تمام قدرت‌ها به صورت علنی اعلام کرده‌اند که تحریرالشام همچنان یک گروه تروریستی است.
به‌عنوان مثال، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در کنفرانس روند آستانه در دوحه صراحتاً اعلام کرد که تحریرالشام یک جریان تروریستی است و برای مسکو قابل قبول نیست که چنین اشخاصی بخواهند بر سوریه حکومت کنند. از سوی دیگر، وزارت خارجه آمریکا هم با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که تحریرالشام یک گروه تروریستی خارجی است. در این راستا، یک مقام ارشد آمریکایی بدون ذکر نام خود در مصاحبه با سی.ان.ان اعلام کرده که ایالات‌متحده معتقد است که بخش‌های قابل توجهی از هیات تحریرالشام و ائتلاف زیرمجموعه آن همچنان ارتباطاتی قوی با داعش دارند.
براساس این گزارش، آمریکا، ترکیه، سازمان ملل و چند کشور غربی هیات تحریرالشام را در فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی قرار داده‌اند و حتی آمریکا در سال ۲۰۱۸ رقم ۱۰ میلیون دلار برای یافتن ابو محمد الجولانی، رهبر این گروه را اعلام کرده بود. همچنین مقامات ترکیه و ایالات‌متحده به نیویورک‌تایمز گفته‌اند که جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده، با استفاده از آنکارا به‌عنوان یک واسطه، از سوی هیات تحریرالشام اطمینان حاصل کرد که این گروه قصد ندارد به داعش اجازه ورود به این جریان خود را بدهد.
اسد در مسکو
به موازات این روند دمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین، (دوشنبه) و پس از گمانه‌زنی‌های متعدد اعلام کرد که بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه و خانواده‌اش در مسکو پناهندگی سیاسی دریافت کرده‌اند. پسکوف گفت که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه شخصاً پس از خروج اسد از سوریه پس از پیشروی نیروهای مخالف به سمت دمشق تصمیم به ارائه پناهندگی به اسد گرفت. وی گفت که در برنامه رسمی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار با بشار اسد وجود ندارد. او گفت: آنچه در سوریه رخ داد، تمام جهان را شگفت‌زده کرد و روسیه نیز از این قاعده مستثنا نیست. پسکوف در پاسخ به سوالی در مورد گزارش‌ها در مورد ماندن اسد در مسکو به خبرنگاران گفت: در مورد محل اسد، من اکنون چیزی برای گفتن ندارم.
آینده مبهم است؟
با تمام این تفاسیر به نظر می‌رسد که وضعیت در سوریه به‌شدت مبهم است و حتی مشخص نیست که همین فردا قرار است در این کشور چه اتفاقی رخ دهد. در این خصوص جان کربی، مشاور امنیت ملی کاخ سفید درباره روابط احتمالی واشنگتن و تحریرالشام که در فهرست سازمان تروریستی آمریکا قرار دارد گفته است که نمی‌تواند درباره ارتباط مستقیم بین آمریکا و تحریرالشام صحبت کند، اما آمریکا با همتایان خود در منطقه صحبت می‌کند و آنها می توانند به همه گروه‌های شورشی پیام آمریکا را منتقل کنند اما در شرایط فعلی نمی‌دانیم چه کسی حاکم سوریه است!
این اظهارات درحالی از واشنگتن مخابره شده که هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در افتتاحیه پانزدهمین کنفرانس سفیران در آنکارا با اشاره به تحولات سوریه اعلام کرد که ما از بازیگران بین‌المللی و سازمان ملل انتظار داریم از مردم سوریه برای تشکیل یک حکومت جامع حمایت کنند. دوران جدیدی در سوریه آغاز شده است، اکنون باید بر آینده تمرکز کرد. ترکیه که در روزهای سخت به برادران سوری خود کمک کرده است، در صفحه جدیدی که در دمشق افتتاح شد، همراه آنها خواهد بود.
حال باید دید آنگونه که ترکیه و جولانی می‌گویند، وضعیت سوریه آن هم با استقرار جریانی مانند تحریرالشام به سمت آینده جدید خود می‌رود، یا اینکه چندی دیگر باید تیراندازی‌های پی‌درپی و به هم‌ریختگی‌های داخلی را شاهد باشیم؟!
