توسط : پیامدهای ژئوپلیتیکی توافق آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید برای منطقه و ایران چیست؟
پس از دههها تنش و چندین جنگ خونین، جمهوری آذربایجان و ارمنستان سرانجام با واسطهگری ایالات متحده و شخص دونالد ترامپ در کاخ سفید پیمان صلح امضا کردند. این توافق که به «مسیر ترامپ» معروف شده، نهتنها از حیث شکلی به درگیریهای دیرینه دو کشور پایان میدهد بلکه با ایجاد یک کریدور ترانزیتی میان خاک اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان، معادلات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را نیز تغییر میدهد. با این حال، چنین تحول بزرگ با نگرانیها و مخالفتهایی، بهویژه از سوی ایران، روبهرو شده است؛ نگرانیهایی که ریشه در پیامدهای احتمالی این مسیر برای امنیت، اقتصاد و موازنه قدرت در منطقه دارد.
توافق صلح میان باکو و ایروان نتیجه مذاکرات فشرده و طولانی مدتی است که سرانجام در حضور ترامپ، الهام علیاف و نیکول پاشینیان به امضا رسید. بر اساس این توافق، آذربایجان به یک مسیر مستقیم و رسمی از طریق خاک ارمنستان به نخجوان دست پیدا میکند؛ مسیری که سالها موضوع اختلاف و حتی تهدید بوده است. ارمنستان در این چارچوب، بخشی از گذرگاه را واگذار میکند و در مقابل، همکاری انحصاری با آمریکا برای توسعه این مسیر را به مدت ۹۹ سال به دست میآورد. ترامپ در مراسم امضای توافق از این رویداد به عنوان پایان جنگ ۳۵ ساله یاد کرد و تأکید داشت که دو کشور متعهد به توقف کامل مخاصمات، احترام به تمامیت ارضی یکدیگر و آزادسازی تجارت شدهاند. علیاف نیز این توافق را رویدادی تاریخی خواند و از آغاز فصل تازهای از روابط استراتژیک با آمریکا سخن گفت. با وجود این فضای مثبت در لایههای زیرین توافق، حساسترین بخش آن، یعنی همان کریدور موسوم به «زنگزور» نهتنها یادآور تنشهای سالهای گذشته است بلکه با واکنشهای انتقادی از سوی بازیگران منطقهای، بهویژه ایران، همراه شده است.
واکنش تهران در میانه استقبال و نگرانی
جمهوری اسلامی ایران همواره با هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در مرزهای شمالی خود بهویژه ایجاد کریدور زنگزور مخالف بوده است. تهران معتقد است این مسیر میتواند، موازنه قدرت منطقهای را بر هم زده و حتی راههای ترانزیتی ایران به اروپا را به خطر اندازد. به همین دلیل، اگرچه وزارت امور خارجه ایران از «نهایی شدن متن توافق صلح» استقبال و آن را «گامی مهم برای صلح پایدار» ارزیابی کرده اما همزمان هشدار داده که هر گونه مداخله خارجی بهویژه در مجاورت مرزهای مشترک میتواند امنیت و ثبات را تهدید کند.
برخی از کارشناسان و ناظران حضور فعال آمریکا در پروژه این کریدور را به معنای افزایش نفوذ واشنگتن و متحدانش در قفقاز جنوبی میدانند؛ موضوعی که علاوه بر محدود کردن نقش ترانزیتی ایران با منافع روسیه و چین نیز در تضاد است. چنین تغییری میتواند بخشی از راهبرد کلان آمریکا برای کاهش نفوذ تهران و مسکو در مسیرهای ارتباطی اوراسیا باشد.
در مقابل، نیکول پاشینیان نخستوزیر ارمنستان، تلاش کرده این پروژه را فرصتی برای گسترش روابط با ایران معرفی کند. او با اشاره به پروژه ساخت بزرگراه شمال- جنوب توسط ایران، وعده داده که خط ریلی در بخش مِغری نیز ایجاد خواهد شد که میتواند ایران را به ارمنستان، آسیای مرکزی و حتی چین متصل کند. با این حال، تردید جدی در تهران وجود دارد که این وعدهها در عمل بتواند، اثرات منفی نفوذ غرب در قفقاز را جبران کند و این در حالی است که اسرائیل هم در این منطقه با باکو در هماهنگی کامل است.
بازتاب بینالمللی و آینده قفقاز جنوبی
به موازات این روند توافق باکو و ایروان با استقبال گسترده بینالمللی مواجه شد. ترکیه، متحد راهبردی آذربایجان، آن را تحولی مهم برای ارتقای صلح و ثبات منطقهای دانست و از نقش آمریکا قدردانی کرد. اتحادیه اروپا نیز این رویداد را تحولی بزرگ خواند که مسیر را برای «صلحی پایدار» هموار میکند و وعده سرمایهگذاری در اتصال منطقهای را داد. با این حال اهمیت اصلی این توافق در تأثیرات ژئوپلیتیکی آن نهفته است. از یکسو، ایالات متحده با این میانجیگری جایگاه خود را بهعنوان بازیگری مؤثر در قفقاز جنوبی تثبیت کرده و عملاً بخشی از حوزه نفوذ سنتی روسیه را به چالش کشیده است. در این میان روسیه و چین نیز با حساسیت تحولات را دنبال میکنند. مسکو که درگیر جنگ اوکراین است ممکن است، توان یا اراده لازم برای جلوگیری از گسترش نفوذ غرب در قفقاز جنوبی را نداشته باشد. چین نیز که در چارچوب طرح «یک کمربند، یک جاده» به دنبال مسیرهای مطمئن به اروپا است باید تصمیم بگیرد که آیا از کریدور تحت نفوذ آمریکا استفاده خواهد کرد یا اینکه به دنبال مسیر جایگزین خواهد بود.
با امضای توافق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید و با میانجیگری مستقیم آمریکا، قفقاز جنوبی وارد مرحلهای تازه از تحولات ژئوپلیتیکی شده است؛ توافقی که با ایجاد کریدور موسوم به «مسیر ترامپ» میتواند، موازنه قدرت و مسیرهای ترانزیتی منطقه را دگرگون کرده و ضمن افزایش نفوذ واشنگتن در این حوزه حساس موجب شود تا اروپاییها هم کنشگری خود را در این منطقه دو چندان کنند.
در این خصوص اورزولافون درلاین، رئیس کمیسیون اروپایی و آنتونیو کاستا، رئیس شورای اروپایی در بیانیهای در واکنش به امضای توافقنامه بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان اعلام کردند که این یک تحول بزرگ برای باکو و ایروان است و راه را برای یک صلح بادوام برای هر دو کشور و سراسر منطقه هموار میکند و باعث پیشرفت چندین سال تلاشهای اتحادیه اروپا در این مورد میشود.
