توسط : “سازندگی” به بررسی فروش خاک هرمز و تبلیغ آزادانه آن پرداخته است
با وجود ممنوعیت رسمی، این روزها خاک رنگی جزیره هرمز به راحتی در فضای مجازی خرید و فروش می‌شود. ده‌ها فروشگاه آنلاین و صفحه اینستاگرامی به شکل علنی خاک‌های سرخ و رنگارنگ هرمز را برای فروش عرضه می‌کنند. کافی است عبارت «فروش خاک هرمز» را جست‌وجو کنید تا با آگهی‌های متعدد روبه‌رو شوید؛ از کیسه‌های ۳۰ کیلویی خاک برای مصارف آجرسازی، رنگ‌سازی و نقاشی گرفته تا فروش در ابعاد تناژ بالا در برخی موارد، فروشندگان حداقل سفارش را یک تن تعیین کرده‌اند و خاک کمیاب هرمز را کیلویی ۲۴ هزار تومان قیمت‌گذاری کرده‌اند که فروشی فاجعه‌بار محسوب می‌شود. تماس با یکی از این آگهی‌ها نشان داد که کمتر از یک تن را اصلاً نمی‌فروشند و ادعا می‌کنند حداقل ۴۰ درصد از این محصول واقعاً خاک جزیره هرمز است. به عبارت دیگر به ازای هر سفارش یک تنی حدود ۴۰۰ کیلوگرم خاک ناب هرمز از جزیره خارج می‌شود که ضربه جبران‌ناپذیری بر پیکر این جزیره کوچک وارد می‌کند. این روند خطرناک در حالی ادامه دارد که طبق مصوبه سال ۱۳۹۷ هر گونه برداشت و فروش خاک- به خصوص خاک جزایر خلیج فارس- ممنوع اعلام شده و به تمامی نهادهای مسئول ابلاغ شده است. جزیره هرمز به دلیل ساختار زمین‌شناسی ویژه‌اش، گنجینه‌ای از خاک‌ها و سنگ‌های رنگین‌کمانی است که در دنیا کم‌نظیر محسوب می‌شود. ترکیب لایه‌های نمک، کانی‌های فلزی و مواد آتشفشانی طی میلیون‌ها سال، طیف وسیعی از رنگ‌ها را در خاک هرمز ایجاد کرده است؛ از سرخ و نارنجی و زرد گرفته تا قهوه‌ای، سفید و حتی بنفش معروف‌ترین نوع، خاک سرخ هرمز است که محلی‌ها به آن «گِلَک» می‌گویند و سرشار از اکسید آهن است؛ همین ماده دلیل رنگ سرخ تند خاک بوده و کاربردهای صنعتی و خوراکی دارد. سال‌هاست که ساکنان بومی مقدار اندکی از این خاک را در زندگی روزمره به کار می‌برند؛ مثلاً به عنوان رنگ طبیعی در صنایع دستی و نقاشی یا حتی به عنوان چاشنی در برخی خوراک‌های محلی و نان‌پزی سنتی استفاده می‌شود. علاوه بر خاک سرخ، هرمز دارای ماسه‌های درخشان نقره‌ای است که چون اکلیل زیر نور می‌درخشند و جلوه‌ای رویایی به ساحل می‌دهند. این خاک‌های رنگارنگ و ماسه‌های نقره‌ای بخشی از میراث زمین‌شناسی و جذابیت گردشگری هرمز هستند و ارزش بوم‌شناختی و فرهنگی بالایی دارند. به گفته زمین‌شناسان، وجود انواع اکسیدهای فلزی و کانی‌های مختلف در ترکیب خاک‌های هرمز علت اصلی رنگارنگی بی‌نظیر آنها و نیز ماسه‌های نقره‌فام سواحل جزیره است. این منابع طبیعی محدود و غیرقابل جایگزین بوده و نقش مهمی در پایداری اکوسیستم جزیره ایفا می‌کنند.
تاریخچه برداشت خاک و ممنوعیت قانونی
برداشت خاک از جزیره هرمز پدیده‌ای تازه نیست و ریشه در گذشته دارد. به روایت راهنمایان گردشگری و ساکنان محلی، سال‌ها قبل از رونق گردشگری نیز خاک سرخ هرمز توسط برخی افراد برداشت و حتی به بیرون از جزیره منتقل می‌شد. در مقاطعی گزارش شده که بخشی از خاک سرخ برای مصارف صنعتی (مانند ساخت رنگ یا لوازم آرایشی) مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. با این حال طی دهه‌های گذشته به ویژه در سال‌های اخیر، افزایش چشمگیر شمار گردشگران و نبود برنامه‌ریزی مدون برای گردشگری پایدار، ابعاد این برداشت‌ها را تشدید کرد. هر چه گردشگران بیشتری به هرمز آمدند، سوغات بردن خاک رنگی به یک عادت نادرست تبدیل شد؛ بسیاری از مسافران بی‌توجه به ارزش منحصربه‌فرد این خاک‌ها، آنها را در بطری، کیسه و ظرف‌های پلاستیکی ریخته و با خود بردند. حتی مواردی از قاچاق سازمان‌یافته خاک نیز گزارش شده که طی آن خاک هرمز در حجم انبوه از جزیره خارج و به عنوان کالایی باارزش به فروش رسیده است. سرانجام وسعت تخریب و نگرانی‌های کارشناسان محیط‌زیست باعث شد که در سال ۱۳۹۷ قانون ممنوعیت برداشت و فروش خاک- به‌ویژه خاک جزایر خلیج فارس- به تصویب برسد. طبق این مصوبه، هرگونه خروج خاک و منابع طبیعی مشابه از کشور ممنوع بوده و متخلفان مشمول پیگرد قانونی‌اند. با این حال اجرای این قانون در عمل با دشواری‌هایی همراه بوده و غارت خاک همچنان ادامه یافته است.
شگردهای غارت خاک؛ از وانت تا شبکه‌های اجتماعی
مصادیق تخلف در زمینه برداشت خاک هرمز گسترده و متنوع است. در برخی موارد، افراد سودجو شبانه با وانت و حتی کامیون به جان طبیعت جزیره افتاده و خاک سرخ را در حجم زیاد بار زده‌اند. هر چند انتقال محموله‌های سنگین نیاز به عبور از اسکله و نظارت دارد اما ظاهراً خلأهای نظارتی گاهی به سوءاستفاده فرصت‌طلبان منجر شده است. امروزه روش متداول‌تر، فروش اینترنتی خاک است که بدون نیاز به حضور فیزیکی فروشنده در جزیره انجام می‌شود. چنانکه اشاره شد، بساط فروش خاک هرمز در سایت‌های آگهی آنلاین و شبکه‌های اجتماعی به راه است و مشتری از هر کجای کشور می‌تواند خاک هرمز را سفارش دهد. برخی از این فروشندگان اینترنتی، خاک را در بشکه یا گونی‌های بزرگ بسته‌بندی کرده و از طریق پست یا باربری ارسال می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده که برای افزایش سود، خاک هرمز را با خاک‌های ارزان بیابانی مخلوط کرده و خلوص آن را کاهش می‌دهند. با این وجود حتی اگر درصدی از محصول واقعاً خاک ناب جزیره باشد، باز هم فاجعه‌بار است. از سوی دیگر، گردشگران ناآگاه نیز سهم عمده‌ای در تاراج خاک‌های رنگین هرمز داشته‌اند. هر سال به ویژه در تعطیلات نوروز، صدها مسافر راهی این جزیره کوچک می‌شوند و برخی بدون توجه به هشدارها به عنوان یادگاری، مقداری خاک رنگی با خود می‌برند. انتشار ویدئوهایی در فضای مجازی که گردشگران را در حال پر کردن بطری‌ها و کیسه‌ها از خاک سرخ و نقره‌ای هرمز نشان می‌دهد، موجی از انتقاد عمومی را برانگیخته است. این سوغات‌برداری خودسرانه در کنار برداشت‌های عمده سازمان‌یافته، هرمز را با چالشی جدی روبه‌رو کرده است.
از پویش «بازگرداندن خاک» تا برخوردهای قانونی
افزایش حساسیت افکار عمومی نسبت به غارت خاک هرمز، مسئولان را به واکنش واداشته است. در پی انتشار گسترده تصاویر و ویدئوهای مربوط به برداشت خاک توسط مسافران نوروزی امسال، پویش‌های خودجوش مردمی برای بازگرداندن خاک‌های هرمز شکل گرفت. کاربران شبکه‌های اجتماعی با هشتگ‌هایی خواستار آن شدند که هر کس خاکی از هرمز برده، آن را پس بفرستد. از سوی دیگر نیروهای یگان حفاظت و مقامات محلی برخورد با متخلفان را شدت بخشیده‌اند.
اخیراً فرمانده یگان حفاظت بندر شهید باهنر (بندرعباس) خبر داد که مأموران طی بازرسی از مسافران بیش از ۴۰ کیلوگرم خاک و سنگ جزیره هرمز را از چمدان یک مسافر کشف کرده‌اند. با وجود واکنش‌های اخیر، بسیاری از کارشناسان معتقدند، قوانین موجود بازدارندگی کافی نداشته و نظارت میدانی نیز دچار ضعف بوده است. قانون ممنوعیت فروش خاک که از سال ۱۳۹۷ لازم‌الاجراست در عمل نتوانسته جلوی سوداگران را بگیرد؛ چنانکه دیدیم انواع آگهی فروش خاک هرمز همچنان به‌صورت آنلاین در دسترس است. همزمان بسیاری از گردشگران اساساً از ممنوعیت قانونی و عواقب زیست‌محیطی این کار بی‌اطلاع‌اند و تصور می‌کنند، برداشتن مقدار کمی خاک ضرری ندارد. برخی ساکنان محلی نیز در سال‌های گذشته نسبت به خطرات این روند آگاهی کافی نداشتند یا حتی برای کسب درآمد ناچار به چشم‌پوشی بودند. مجموعه این عوامل باعث شده که روند تاراج خاک هرمز طی سال‌های اخیر بدون واکنش بازدارنده جدی ادامه یابد. عواقب برداشت خاک از جزیره هرمز صرفاً محدود به کم شدن زیبایی بصری آن نیست بلکه یک فاجعه زیست‌محیطی در کمین این جزیره کوچک است. خاک جزیره بسیار کم‌عمق و محدود است و نمی‌تواند مثل خاک یک منطقه جنگلی خودش را به سرعت بازسازی کند.
متأسفانه در ایام نوروز امسال ابعاد خسارت به اوج رسید؛ گزارش‌های میدانی حاکی است، ساحل نقره‌ای هرمز تقریباً به طور کامل تخریب شده و مقدار قابل توجهی از ماسه‌های اکلیلی آن توسط گردشگران جمع‌آوری و خارج شده است. این ساحل که تا همین یکی دو سال پیش از جاذبه‌های اصلی گردشگری هرمز بود، اکنون بخش زیادی از درخشش و زیبایی خود را از دست داده و تنها لکه‌های قرمز خاک باقی مانده است.
زنگ خطر برای «هنگام»
پدیده غارت خاک صرفاً مختص جزیره هرمز نیست و نگرانی‌هایی درباره تکرار آن در سایر جزایر خلیج فارس نیز وجود دارد. برای مثال جزیره هنگام در نزدیکی قشم که به سواحل نقره‌فام و دلفین‌هایش مشهور است، خاک‌های رنگی مخصوص به خود دارد. در این جزیره کوه‌ها و خاک‌های سرخ‌رنگی یافت می‌شود که در زبان محلی به «گِلَک» معروف‌اند. اگرچه شهرت اصلی خاک‌های رنگی (و حتی خوراکی) متعلق به جزیره هرمز است اما در جزیره هنگام نیز لایه‌هایی از خاک سرخ و ترکیبات معدنی وجود دارد که بخش ارزشمند طبیعت آن به شمار می‌روند. متأسفانه در سال‌های اخیر گزارش‌هایی از آسیب دیدن ساحل نقره‌ای هنگام به دلیل برداشت بی‌رویه شن‌ها توسط بازدیدکنندگان منتشر شده است. گردشگران ناآگاه با پر کردن شیشه‌های کوچک از شن نقره‌ای به تدریج این ساحل را نیز تهدید می‌کنند. نبود نظارت کافی و فروش آزادانه منابع طبیعی، اگر کنترل نشود می‌تواند در سایر جزایر نیز تکرار گردد. در جزیره قشم و لارک هم پیش‌تر برخی سودجویان اقدام به برداشت غیرمجاز شن‌های ساحلی و خاک کرده بودند که با ورود مقامات محلی متوقف شد. تجربه هرمز زنگ خطری است که نشان می‌دهد باید برای تمامی مناطق حساس مقررات جدی وضع و اجرا شود. جزایری مانند هنگام که به لحاظ وسعت کوچک و از نظر منابع محدود هستند حتی بیش از هرمز نیازمند مراقبت و پایش‌اند. در غیر این صورت، ممکن است ظرف چند سال جلوه‌های طبیعی بی‌مانند خود را از دست بدهند و میراث زمین‌شناسی هزاران ساله‌شان در برابر چشمان ما نابود شود.
