توسط : درباره “ابوالقاسم لاهوتی”
پریسا احدیان
خبرنگار فرهنگی
عصر یک‌شنبه ۲۱ مرداد، هفتصد‌و‌شصت‌و‌دومین شب از شب‌های مجلۀ «بخارا» که به مناسبت انتشار کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» به شب «ابولقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» اختصاص یافته بود، در تالار فردوسی خانۀ اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در این شب علی‌اشرف مجتهد شبستری، مسعود عرفانیان، گودرز رشتیانی، لادن عالم‌پور، محسن فرح‌بر و علی دهباشی به سخنرانی پرداختند و پیام تصویری عبدالخالق نبوی پخش شد و بهادر نظیر، معاون سفیر تاجیکستان در ایران نیز پیام نظام‌الدین زاهدی را قرائت کرد.
علی دهباشی ابتدا ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان دربارۀ کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» گفت: «در نامه‌نگاری میان ابوالقاسم لاهوتی، شاعر و کنش‌گر سیاسی ایرانی که در پی یک شورش نافرجام سیاسی در زمستان ۱۳۰۰ خورشیدی به اتحاد شوروی گریخت و صدرالدین عینی، ادیب نامدار و بنیان‌گذار ادبیات معاصر تاجیکستان که در کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» ارائه شده، گذشته از دوستی‌ها و علائق ادبی آن دو، از وضعیت سیاسی شوروی و شرایط جامعۀ تاجیکستان نیز تصویری به‌دست می‌آید.»
محبوب تاجیکان
سپس محسن فرح بر با اشاره به فراز و نشیب‌های انتشار کتاب «نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی» گفت: «آشنایی من با لاهوتی به دوران دانشجویی برمی‌گردد که در دانشگاه رازی کرمانشاه بودم و مدتی در محلۀ هبرز دماغ زندگی کردم. محله‌ای که زادگاه لاهوتی بود. تا این‌که به تاجیکستان رفتم و به عنوان کارشناس فرهنگی سفارت ایران مشغول به فعالیت شدم. آن‌جا بود که متوجه شدم لاهوتی چقدر نزد تاجیکان محبوب است و محبوبیت دارد. با آثار استاد صدرالدین عینی پیش‌گام و بنیان‌گذار ادبیات معاصر فارسی- تاجیکی که آشنا شدم، متوجه شدم این دو بزرگوار با هم خیلی رابطۀ عمیق و دوستی پایداری داشتند که برکات زیادی داشته است. نامه‌های این دو بزرگوار در تاجیکستان چاپ شده بود اما به الفبای سیریلیک؛ الفبایی که برای ما ایرانی‌ها ناآشنا و بیگانه است به همین خاطر تصمیم گرفتم این نامه‌ها را به خط فارسی یا به گفتۀ عزیزان تاجیک، خط نیاکان نویسه گردانی و در ایران چاپ کنم. این کتاب اولین بار به همت مرحوم پروفسور عاصمی سال ۱۹۷۸ چاپ شده بود و تا همین سال ۲۰۲۳ میلادی هم در تاجیکستان چاپ شده است. تمام چاپ‌های این کتاب را بررسی و ایراداتش را برطرف کردم تا این‌که تونستم به اصل نامه‌ها دسترسی پیدا کنم و به اصل دست‌خط عینی و لاهوتی به الفبای فارسی که واقعاً یک گنجینه‌ای است برای ما علاقه‌مندان به زبان فارسی. برای این‌که صرفاً چاپ نامه نباشد از بزرگان ایران و تاجیکستان خواهش کردم که سرسخن و مقدمه بنویسند. از استاد عبدالخالق نبوی که یکی از بزرگ‌ترین عینی‌شناسان و لاهوتی‌شناسان تاجیکستان هستند خواهش کردم که مقدمه بنویسند. از پروفسور عبدالنبی ستارزاده که عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی هستند، استاد رستم وهاب که عضو فرهنگستان هستند و خانم دکتر مطلوبه میرزا یونس که خواهر فرزانه خجندی شاعر صاحب‌نام تاجیکستان هستند از دانشگاه بابا جان غفورف زحمت کشیدند و از ایران هم استاد کاوه بیات که دبیر مجموعۀ تاریخ نشر شیرازه هستند و استاد عرفانیان پژوهش‌گر بزرگوار ایرانی مطالبی نوشتند. از سیسیلیا بانو همسر ابوالقاسم لاهوتی هم توانستم مطلب خیلی زیبا در بایگانی کتاب‌خانۀ ملی تاجیکستان پیدا و نویسه‌گردانی کنم هم‌چنین یک خاطره بسیار زیبا از کمال عینی فرزند بزرگ صدرالدین عینی درج شد که بسیار خاطره زیبایی هست و یک مصاحبه خیلی خاص هم از کمال عینی توسط سلمان برهان خبرنگار معروف تاجیک. بعد از آن نامه‌ها را گذاشتم و واژگان دشوارش را برای خوانندگان ایرانی تشریح کردم و در انتها هم گاه‌شمار زندگی لاهوتی و عینی را گذاشتم و هم عکس‌های نادری از استاد لاهوتی و استاد عینی.» در ادامه بهادر نظیر، معاون سفیر تاجیکستان در ایران متن پیام نظام‌الدین زاهدی (سفیر تاجیکستان در ایران) را قرائت کرد که در بخشی از آن آمده بود: «قبل از همه به جناب استاد علی دهباشی بانی فرهنگ فارسی و پیوندگر دو ملت دارای یک تاریخ گذشته و برای سازماندهی شب ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی تشکر ویژه اظهار می‌کنم. استاد عینی معروف‌ترین شخصیت فرهنگی تاجیکستان هستند که نام نکوهشان در ایران معروف و مشهور است و اغلب آثارشان نیز در ایران به خط فارسی منتشر شده و مورد توجه محققان و پژوهش‌گران ایرانی قرار گرفته است. کتاب نامه‌های ابوالقاسم لاهوتی و صدرالدین عینی که اخیرا با تلاش‌های جناب محسن فرح‌بر به نشر رسید امروز ما را گرد این خانه معنوی جمع آورد تا یادی از این دو استاد سخن و مربی جوانان نماییم.»
مکاتبات تاریخی
سپس علی‌اشرف مجتهد شبستری دربارۀ زندگی ابوالقاسم لاهوتی و دوستی او با صدرالدین عینی گفت: «رابطۀ بین لاهوتی و عینی بر اساس ایده‌آل‌های مشترک ادبی و انقلابی آن‌ها شکل گرفته بود. هر دو به عدالت اجتماعی متعهد بودند و در تحول فرهنگی و سیاسی آسیای مرکزی و ایران نقش داشتند. مکاتبات آن‌ها احترام متقابل و پیوند عمیق فکری میان‌شان را نشان می‌دهد. لاهوتی که پس از فرار از ایران به دلیل فعالیت‌های سیاسی‌اش در تاجیکستان مستقر شد در عینی یک هم‌فکر پیدا کرد. عینی که قبلاً به عنوان یک شخصیت ادبی مطرح شده بود، ورود لاهوتی را به حلقه‌های ادبی شوروی خوش‌آمد گفت. نامه‌های آن‌ها که در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ میلادی مبادله شده، بینشی ارزش‌مند در مورد دیدگاه‌هاشان در ادبیات، سیاست و نقش روشنفکران در جامعه ارائه می‌دهد. نامه‌های بین لاهوتی و عینی سرشار از محتوای غنی هستند که به موضوعات مختلفی از روندهای ادبی تا تحولات سیاسی در منطقه می‌پردازند. مکاتبات آن‌ها به چالش‌هایی که به عنوان نویسنده در یک محیط سیاسی پر تنش با آن مواجه بودند، اشاره دارد. جایی که آثار آن‌ها باید با پیچیدگی‌های ایدئولوژی شوروی سازگار می‌شد. این نامه‌ها فقط مبادلات شخصی نیستند بلکه اسناد تاریخی هستند که نگاهی به جریان‌های فکری آن دوران ارائه می‌دهند. این نامه‌ها نشان می‌دهد چگونه این دو شخصیت به‌رغم پیشینۀ متفاوت‌شان در تعهد به ادبیات و عدالت اجتماعی به هم نزدیک شدند. رابطه بین لاهوتی و عینی فصل مهمی در تاریخ ادبیات فارسی‌زبان و تاریخ فکری است. مکاتبات آن‌ها بر ارتباطات فراملی میان روشنفکران در اوایل قرن بیستم و تعهد مشترک‌شان به استفاده از ادبیات به عنوان ابزاری برای ترویج تغییرات اجتماعی و سیاسی تأکید دارد.» در ادامه مسعود عرفانیان به خواندن بخش‌هایی از نامه‌های صدرالدین عینی و ابولقاسم لاهوتی پرداخت و پس از آن گودرز رشتیانی از زمینۀ فرهنگی و سیاسی تاجیکستان در زمان صدرالدین عینی و ابوالقاسم لاهوتی سخن گفت. در پایان هم لادن عالم‌پور از نوادگان ابولقاسم لاهوتی در وصف او سخن گفت و با اشاره به انتشار نامه‌های لاهوتی و عینی گفت: «کتاب مکاتبات لاهوتی و عینی از جنبه‌های بسیاری حائز اهمیت است. کتاب از لحاظ نگارش، شکل ظاهری، ویرایش و تازگی مطالب بسیار عالی است. بسیاری از تصاویر دست اول هستند. خود بنده از آرشیو خانوادگی مستندات و تصاویری را خدمت ایشان تقدیم کردم که مطمئن هستم تا به حال جایی چاپ نشده‌اند.»
