توسط : کاهش خشخاش در بازار، تولید دارو را با مشکل جدی مواجه کرده است
در ماههای اخیر مسئولان هشدار دادهاند که به دلیل افت شدید کشفیات تریاک و کاهش کیفیت آن، تأمین مواد اولیه داروهای حیاتی مانند مورفین و پتادین در معرض خطر جدی قرار گرفته است. به گفته خلیلالله هماییراد از مجمع تشخیص مصلحت نظام، در سالهای گذشته سیستم درمانی کشور عمدتاً از محل کشفیات پلیس به حدود ۷۰۰–۸۰۰ تن تریاک پایه دسترسی داشت اما اکنون «کشفیات در سال گذشته به یکچهارم رسیده و خلوص تریاک از ۲۶ درصد به حدود ۱۰ درصد نزول کرده است». این افت ناگهانی به کمبود مواد اولیه دارویی منجر شده و وزارت بهداشت را به فکر گزینههای جایگزین انداخته است. حتی براساس گزارش اخیر ۲۲۰ تن تریاک در سال قبل و تنها حدود ۲۰۰ تن در سال جاری (ترکیبِ کشفیات و واردات) تأمین شده، در حالی که نیاز واقعی سالانه بیمارستانها و اتاق عملها دستکم ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ تن است. عمده تحلیلها، افت تولید تریاک در افغانستان پس از ممنوعیت طالبان در بهار سال ۱۴۰۱ را عامل اصلی میدانند. حسین ذوالفقاری، رئیس ستاد مبارزه با موادمخدر تصریح کرده که «کشت خشخاش در افغانستان نیز کاهش یافته و نسبت به چند سال قبل به یکششم رسیده است». این کاهش عظیم تولیدِ افغانها- که پیش از این اکثریت تریاک مورد نیاز ایران را تأمین میکرد- با سقوط درآمد کشفیات داخلی همزمان شده و به بحران ناترازی مواد اولیه دارویی دامن زده است. هرچند برخی تحلیلگران داخلی تأکید دارند، آمارهای رسمی (مثلاً کاهش ۹۰ درصدی میزان کشت در افغانستان) باید دقیقتر بررسی شود اما واقعیت کاهش چشمگیر عرضه جهانی تریاک بر سرنوشت صنعت داروسازی ایران تأثیر گذاشته است.
تأثیر بر صنعت داروسازی
در چند دهه گذشته بیش از ۷۰۰ تن تریاک سالانه (بر پایه تریاک خالص) از محل کشفیات تأمین میشد و کارخانههای داروسازی با این ماده اولیه، نیاز خود را برطرف میکردند. حالا اما با افت کشفیات و محدودیت واردات (مجوز سالانه واردات فقط ۵۰ تن) تنها حدود ۲۰۰ تن تریاک در دسترس قرار دارد. به گفته ذوالفقاری «مجموع تریاک کشفیات و واردات» برای امسال به ۲۰۰ تن میرسد که سرجمع با نیاز سالانه ۷۰۰–۱۰۰۰ تنی فاصله چشمگیری دارد. در نتیجه شرکتهای داروسازی و وزارت بهداشت نگران «فاجعه در سیستم درمانی» هستند: کمبود حتی داروهای مسکن معمولی و افزیش قیمتهای اپیومبنیان. این کمبود میتواند روند تولید داروهایی مانند مورفین، کدئین و سایر مشتقات را مختل کند و دسترسی بیماران صعبالعلاج و مراکز درمانی را به درمانهای کنترل درد با خطر مواجه کند.
واکنش دولت: واردات یا کشت کنترل شده
در واکنش به این بحران، مقامات دولتی از دو راهکار عمده سخن گفتهاند: افزایش واردات قانونی یا احیای کشت داخلی تحت نظارت بینالمللی. ذوالفقاری میگوید: «تا پیش از این نیاز دارویی از طریق کشفیات تأمین میشد اما حالا کشفیات به شدت کاهش یافته است». وی تصریح میکند اگر کشفیات فعلی (حدود۱۵۰تن) به اضافه ۵۰ تن واردات باشد، «مابقی نیاز برای تولید داروی کشور را چه باید کرد». به همین دلیل در جلسات ستاد مبارزه با موادمخدر پیشنهاد «واردات بیشتر یا کشت کنترل شده» مطرح شده است. البته قانون ایران از چند دهه قبل (پروتکل نیویورک ۱۹۵۳) ایران را یکی از ۷ کشور مجاز به کشت تریاک برای مصارف دارویی میداند اما پس از انقلاب ۱۳۵۹ این کشت متوقف و مسئولان به واردات روی آوردند. اکنون دولت بحث لغو یا محدودیتزدایی از این ممنوعیت را در دستور کار قرار داده است: رئیسجمهور با پیشنهاد کشت محدود موافقت کرده و آییننامه اجرایی آن در حال تهیه است. در مورد کشت قانونی، سازمان غذا و دارو نکات مهمی یادآوری کرده است. سخنگوی این سازمان میگوید، قرار است یک گونه خاص خشخاش (Papaver somniferum var. album یا (سومنیفروم اولیفرا) با نظارت بینالمللی کشت شود که «مانند گونههای مرسوم امکان تیغزدن ندارد» و «اصولاً امکان سوءاستفاده عمومی یا مصرف غیرقانونی از این گیاه وجود ندارد». بهعبارت دیگر کشت این رقم تراریخته (بومی شده در استرالیا) نیازمند استخراج صنعتی است و نه بریدن دستی ساقه (روش سنتی استخراج تریاک). همچنین گفته شده در صورت اجرای درست طرح، هدف «تأمین پایدار داروهای حیاتی برای بیماران صعبالعلاج و اتاق عمل» خواهد بود و نه ایجاد بازار غیرقانونی یا تغییر الگوی مصرف.
کشت بدون نشت؟
با وجود این تضمینها، کارشناسان و فعالان اجتماعی، نگرانیهای جدی دارند. منتقدان میپرسند، چگونه میتوان از «نشت» محصول به بازار قاچاق جلوگیری و تضمین کرد که کشاورزان به کشت این گیاه پرمنفعت روی نیاورند. بهویژه در مناطق محروم که خشخاش به لحاظ اقتصادی از آببرایی کمتری برخوردار است، کشاورزان ممکن است به انگیزه درآمد بیشتر این محصول روی آورند و الگوی کشت محصولات استراتژیک غذایی تغییر کند. با توجه به سابقه نیمقرن ممنوعیت، شکافهای احتمالی در دانش کشاورزی و سازوکار نظارتی نیز وجود دارد؛ از این رو برخی پیشنهاد کردهاند، اول طرح را بهصورت پایلوت کنترل شده اجرا کرده و پس از اثبات کارایی و امکان نظارت آن را گسترش داد. حتی نمایندگان مجلس معتقدند بدون ایجاد سازوکارهای دقیق باید به واردات کنترل شده، تکیه کرد تا «ایران به تولیدکننده مواد مخدر» بدل نشود. از سوی دیگر، برخی کارشناسان نسبت به دادههای افغانی ابراز تردید کردهاند. آنها میگویند، ممنوعیت رسمی طالبان در جنوب افغانستان میزان زیرکشت را کاهش داده اما مستندات بینالمللی نشان میدهد، کشت به مناطق دیگر (مثلاً شمال شرق) منتقل شده و ادعای «کاهش ۹۰ درصدی» ممکن است، بزرگنمایی باشد. با این حال بیشتر تحولات منطقی است: کاهش عرضه جهانی تریاک، کاهش کشفیات داخلی و بالا بودن تقاضای درمانی همگی بحران را واقعی جلوه میدهند.
