توسط : نارضایتی “معاون رئیس‌جمهور” از عملکرد وزارت نفت
گروه اجتماعی: محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور در حاشیه کارگروه ملی آلودگی هوا اعلام کرده که «در راستای کاهش آلودگی مواد نفتی شامل مازوت و گازوئیل و بنزین عملکرد وزارت نفت رضایت‌بخش نیست». او همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه حذف مازوت سوزی کارخانه‌ها به نتیجه مدنظر دولت رسیده است یا خیر اعلام کرده که «خیر این اتفاق رخ نداد».
همزمان سمیه رفیعی، رئیس کمیسیون محیط زیست مجلس هم خبر داده که «در ۶ماهه امسال به اندازه کل سال ۱۴۰۲ مازوت در کشور مصرف شده است». او همچنین گفته که «از ۲۳ دستگاهی که در قانون هوای پاک مسئولیت مستقیم دارند، اثربخشی ۱۱ دستگاه از بقیه بیشتر است که عملاً اکثریت آنها در کوتاهی‌ها در اجرای قانون مشارکت داشته‌اند».
رئیس کمیسیون محیط زیست اعلام کرده که «در این راستا به تمامی دستگاه‌های اجرایی تا روز شنبه مهلت داده شده است گزارشات نهایی عملکرد خود را ارائه کنند و روز یکشنبه پس از جمع‌بندی و صحت‌سنجی و طب مراحل قانونی، متخلفان به دستگاه قضایی برای برخورد معرفی خواهند شد».
رئیس کمیته محیط زیست کمیسیون کشاورزی و محیط زیست مجلس با اشاره به وضعیت آلودگی هوای کشور گفته که «اعداد و ارقام کشته‌شدگان آلودگی هوا که توسط وزارت بهداشت اعلام می‌شود تنها مربوط به آلاینده ذرات معلق است و اگر سایر آلاینده‌های معیار را سنجش کنند، این اعداد خیلی بیشتر خواهد بود».
۱۶ آبان امسال محمدجعفر قائم‌پناه در حاشیه جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا با حضور در جمع خبرنگاران گفت: با سرد شدن هوا، وارونگی دما اتفاق می‌افتد که یکی از علت‌های اصلی آن کمبود انرژی و ناترازی انرژی در تولید برق و تامین گاز نیروگاه‌هاست. بعضی نیروگاه‌ها ناگزیر برای تامین برق و جلوگیری از خاموشی، از مازوت استفاده می‌کردند که با دستور رئیس‌جمهور مازوت‌سوزی در ۳ نیروگاه اراک، اصفهان و کرج حذف می‌شوند. بعد از آن اما خبر آمد که مجدد مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هایی که مازوت‌سوزی در آنها ممنوع شده بود، انجام شده است. صدیقه ترابی، سرپرست معاونت محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست ضمن تایید این موضوع از انجام اقدام قضایی علیه وزارتخانه‌های متخلف خبر داد.
مازوت، ماده‌ای است که در انتهای پروسه تقطیر نفت باقی می‌ماند ولی چون قابل احتراق است، در کشورهایی ازجمله روسیه، مصر، قزاقستان، کره‌شمالی و ایران به‌عنوان یک سوخت گرمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مازوت‌سوزی از دیرباز در فصل سرما برای کمبود گاز در کشور رواج داشته است. با اینکه ایران منابع گازی فراوان دارد، اما به خاطر افزایش سالانه تفاضا، نمی‌تواند گاز را به همه مشترکان برساند. از این‌رو است که اولویت گازرسانی با منازل و واحدهای مسکونی است؛ بقیه به نیروگاه‌ها و صنایع فولاد و سیمان و پتروشیمی می‌رود. اینجاست که هر چقدر گاز کم بیاید؛ مازوت به سرعت جای آن را می‌گیرد.
ایران در ۱۴ نیروگاه کشور مازوت می‌سوزاند این درحالی است که ایران بعد از روسیه بزرگ‌ترین ذخایر گازی جهان را دارد. ولی به علت بالا رفتن مصرف داخلی گاز، ایران حالا در تامین گاز نزدیک به ۱۰ درصد کمبود دارد. کشور ما این اصطلاحاً «ناترازی» را با سوزاندن مازوت جبران می‌کند. اما مشکل ریشه‌دارتر این است که سبد سوختی ایران به‌شدت به گاز وابسته است.
براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از «واکاوی امنیت انرژی در ایران از منظر تنوع در سبد تولید برق» وضعیت ایران در تنوع سبد تولید برق در مقایسه با سایر کشورها مناسب نیست و ایران از این نظر در رتبه ۱۳۱ جهان قرار دارد و بیش از ۹۰ درصد تولید برق کشور از طریق نیروگاه‌های حرارتی است. منابع انرژی اولیه برای تولید انرژی برق کشور شامل گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی، زغال‌سنگ، هسته‌ای، آبی و منابع تجدیدپذیر است. اما هم‌اکنون بیش از ۹۰ درصد برق کشور از طریق نیروگاه‌های حرارتی تولید می‌شود که عمده سوخت مصرفی آنها گاز طبیعی است.
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است تکیه بالای تولید برق به گاز طبیعی و از طرفی ناترازی در تولید و تقاضای گاز به ایجاد چالش در تامین سوخت نیروگاه‌ها، به‌خصوص در فصل زمستان منجر شده است که پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی بسیاری دارد. بخشی از کمبود گاز در فصل زمستان با سوزاندن سوخت مایع (گازوئیل و مازوت) در نیروگاه‌ها جبران می‌شود. استفاده از مازوت و گازوئیل به‌عنوان سوخت جایگزین نیروگاه‌ها با زیان‌هایی همراه است؛ چراکه به دلیل ارزش بالاتر گازوئیل و مازوت نسبت به گاز طبیعی موجب عدم‌النفع بالایی می‌شود.
گاز زیادی در کشور در مرحله تولید، انتقال و توزیع هدر می‌شود. مصرف‌کنندگان ایرانی در بخش صنایع و خانگی نیز به علت فرهنگ غلط مصرف و ضعف مشوق‌های صرفه‌جویی، موجب اتلاف گاز می‌شوند. اتلاف گاز از یک طرف و فقدان سرمایه‌گذاری لازم در توسعه منابع گاز دو دلیل اصلی ناترازی گاز است. با ۱۰ درصد ناترازی موجود و انتظار افزایش این رقم در آینده، چشم‌اندازی برای پرهیز از مازوت‌سوزی وجود ندارد، مگر اینکه ایران بتواند گاز بیشتری از ذخایرش استحصال کند از منابع دیگر انرژی استفاده ببرد.
قانون هوای پاک؛ راهکاری بر زمین مانده
قانون هوای پاک که در سال ۱۳۹۶ به تصویب رسید، راهبرد جامعی برای مقابله با آلودگی هوا ارائه می‌دهد. اما به گفته کارشناسان، اجرای این قانون با چالش‌های بودجه‌ای و هماهنگی میان نهادها مواجه است.
مطابق با بررسی‌ها ۱۱ دستگاه اصلی در قانون هوای پاک وجود دارند اعم از سازمان ملی استاندارد با ۱۶ تکلیف، وزارت کشور با ۸ تکلیف، وزارت نیرو با ۹ تکلیف، برنامه بودجه با ۹ تکلیف، وزارت بهداشت با ۴ تکلیف، اقتصاد و دارایی با ۳ تکلیف، جهاد کشاورزی با ۶ تکلیف، راه و شهرسازی با ۷ تکلیف، محیط زیست با ۱۷ تکلیف، وزارت نفت با ۷ تکلیف و وزارت صمت با ۳ تکلیف در این زمینه باید تکالیف‌شان را اجرا کنند اما ۴۰ درصد این وظایف انجام نشده است.
استاندارد الاینده‌ها طبق آمار سازمان جهانی بهداشت برای آلاینده‌ها ۵ میکروگرم بر مترمکعب به طور سالیانه است و میانگین سالانه کشور ما بالای ۳۰ است و ۶ برابر حد مجاز است. مازوت با سوختنش دی‌اکسید گوگرد و کربن سیاه تولید می‌کند و وارد ریه می‌شوند و اگر از حد مجاز بالاتر روند از عوارض آن سرطان است. در دنیا از مازوت استفاده می‌شود اما جایی استفاده می‌کنند که روی جمعیت اثر نمی‌گذارد و افراد زیادی در معرض نیستند. طبق آمار از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ به طور میانگین ۱۵ درصد از روزهای سال هوا در محدوده خوب، یعنی هوای پاک بوده است. به گفته رئیسی، معاون وزیر بهداشت؛ «آمار مرگ‌ومیر در بحث آلودگی هوا منتسب است، یعنی شامل مرگ‌هایی است که عوامل متعددی دارد و بخشی از آن به آلودگی هوا مرتبط است. حدود ۳۰ تا ۳۵ هزار و در تهران حدود ۷ هزار مرگ منتسب به طور سالانه گزارش شده است».
به گفته او «۱۴ درصد مرگ‌هایی که به علت بیماری سکته قلبی است مربوط به آلودگی هواست. یعنی از هر ۱۰۰ مرگ ۱۵ مرگ به علت آلودگی هواست. ۵۹۷ همت یعنی ۱۲ میلیارد دلار به طور سالانه شامل هزینه‌های کلی در مبحث آلودگی هوا در تمامی کشور است».
آلودگی یک روز در تمام مناطق کشوری همزمان نیست، یعنی اگر تهران آلوده است حتماً تمام کشور آلوده نخواهد بود همچنین کشور درگیر یک آلودگی دیگر، یعنی گردوغبار است که استان‌های جنوبی و غربی کشور دچار هستند.
این درحالی است که رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست ایران، روز ۲۷ آبان، گفته بود که «متاسفانه رویکرد دولت‌ها در چند دهه گذشته، تامین تقاضاهای موجود در زمینه مصرف سوخت بوده و کمترین تلاش برای سیاست‌گذاری به منظور مصرف بهینه انرژی انجام شده است. بنابراین بی‌برنامگی در مدیریت مصرف سوخت و انرژی در دهه‌های گذشته، به تشدید آلودگی هوای کلانشهرهای کشور دامن زده است».
او همچین تاکید کرده بود که توسعه حمل‌ونقل عمومی در شهرهای مختلف ایران طی ۱۰ سال گذشته «تقریباً متوقف شده» و این عامل مهمی در افزایش آلودگی هوای شهرهاست.
به گفته داریوش گل‌علیزاده «در دهه‌های اخیر قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت مصوب سال ۸۶، قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی مصوب سال ۸۹، قانون هوای پاک مصوب سال ۹۶ و بسیاری از قوانین دیگر در زمینه کاهش آلودگی هوا به تصویب مجلس رسیده است یا آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مشابهی توسط هیات دولت ابلاغ شده، اما بخش زیادی از تکالیف تعیین‌شده در این قوانین و مقررات اجرایی نشده است».
نگاهی به تجربه‌های موفق جهانی
شهرهای بزرگ جهان نیز با مشکلات مشابه دست‌وپنجه نرم کرده‌اند، اما برخی از آن‌ه توانسته‌اند به راه‌حل‌های موثری دست یابند، در لندن؛ با اجرای طرح «منطقه فوق‌العاده کم آلایندگی» (ULEZ)خودروهای آلاینده مشمول هزینه‌های سنگین می‌شوند. این سیاست موفق به کاهش ۳۵ درصدی ذرات معلق شده است». در شهر پکن مقامات این شهر با محدودیت تردد خودروها و افزایش سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر توانسته‌اند آلودگی هوا را طی دهه گذشته به نصف کاهش دهند. ایالت کالیفرنیا با سخت‌گیری در استانداردهای سوخت و تشویق به استفاده از خودروهای برقی، میزان آلاینده‌های هوا را به طرز چشمگیری کاهش داده است.
اقدامات ضروری برای تهران
کارشناسان بر این باورند که راهکارهای کوتاه‌مدت نظیر تعطیلی مدارس نمی‌تواند به تنهایی راه‌حلی پایدار برای بحران آلودگی هوا باشد. برنامه‌ریزی بلندمدت برای بهبود کیفیت سوخت، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و توقف کامل مازوت‌سوزی ازجمله پیشنهاداتی است که می‌تواند در بهبود وضعیت موثر باشد. محمد صادقی، استاد محیط زیست دانشگاه تهران، در این‌باره می‌گوید: «ما باید به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و افزایش آگاهی عمومی حرکت کنیم. همچنین، دولت باید به اجرای جدی قانون هوای پاک متعهد باشد».
بحران آلودگی هوا در تهران نشان‌دهنده نیاز فوری به تغییرات ساختاری و سیاست‌گذاری جامع است. الگوبرداری از تجربه‌های موفق جهانی، همراه با اجرای کامل قوانین زیست‌محیطی، می‌تواند هوایی پاک‌تر برای پایتخت به ارمغان آورد. اما این مهم تنها با اراده‌ای جدی و اقداماتی همگرا میان دولت، مجلس و شهروندان ممکن خواهد بود.
حمل‌ونقل عمومی فرسوده و سهم بالای خودروهای شخصی در آلایندگی هوای تهران از دیگر موضوعات مهم این بحران هستند. کارشناسان معتقدند که باید سیاست‌هایی مانند توسعه حمل‌ونقل عمومی پاک، افزایش محدودیت‌های ترافیکی و تشویق استفاده از خودروهای الکتریکی در اولویت قرار گیرد.
