توسط : “سازندگی” بررسی می‌کند: عملکرد وزرای نیرو در دولت‌های “حسن روحانی” و “سیدابراهیم رئیسی”، چگونه وزارت نیرو را در بن‌بست قرار داده است؟
بعید است “عباس علی‌آبادی”، وزیر نیرو بتواند با عدم تغییر مدیران پیشین این وزارتخانه که شریک و بانی وضع موجود هستند، تحولی ایجاد کند
عباس علی‌آبادی تنها وزیری است که از دولت سیزدهم به دولت چهاردهم راه یافته و به همین دلیل از دو سو مورد حمله منتقدان قرار گرفته است. مدافعان دولت سیزدهم معتقدند، او نباید از دولت ابراهیم رئیسی به دولت مسعود پزشکیان راه پیدا می‌کرد و مدافعان دولت چهاردهم نیز او را مدیری فاقد استانداردهای دولت چهاردهم می‌دانند. روزنامه «چارسوق» وابسته به رادیکال‌ترین طیف مدافع دولت ابراهیم رئیسی بارها کاریکاتور آقای علی‌آبادی را روی صفحه اول خود طراحی کرده و درباره او نوشته است:«با سیاست اهمال‌کارانه‌ای که عباس علی‌آبادی در وزارت نیرو در پیش گرفته به زودی خاموشی‌های گسترده حتی در فصل سرما، کشور را فرا خواهد گرفت». این روزنامه در یکی دیگر از شماره‌های خود عباس علی‌آبادی را «وزیر قطع برق» خواند و درباره او نوشت:«درحالی که مساله امروز انرژی کشور معضل برق است اما عباس علی‌آبادی وزیر نیروی دولت چهاردهم به دلیل ضعف عملکرد، نتوانست سوخت مایع نیروگاه‌ها را به موقع تامین کند و بار صنعت نفت به صنعت برق منتقل شد و ناترازی گاز به قطعی برق تبدیل گشت». از نظر یاران نزدیک به ابراهیم رئیسی،«عباس علی‌آبادی که در دولت سیزدهم، تولید صنعتی را پس از فاطمی‌امین با رکوردهای منفی مواجه کرد در دولت چهاردهم به وزارت نیرو رفته و پس از ناتوانی در گرفتن سوخت نیروگاهی از وزارت نفت، بار ناترازی گاز را از دوش وزارت نفت برداشت و به وزارت نیرو منتقل کرد».
در نقطه مقابل، رسانه‌های اصلاح‌طلب نیز عباس علی‌آبادی را از همان ابتدا، وزیری در تراز دولت چهاردهم نمی‌دیدند و درباره او نوشتند: «عباس علی‌آبادی که در دولت قبل وزیر صمت (صنعت، معدن، تجارت) بوده به بدترین شکل این وزارتخانه را اداره کرده است». روزنامه جهان‌صنعت نیز او را وزیری با وعده‌های توخالی معرفی کرد و درباره او نوشت:«به فاصله کوتاهی پس از آنکه مسعود پزشکیان،رئیس‌جمهوری اعلام کرد که محاسبات وزیر نیرو درباره قطع برق با هدف کاهش مصرف اشتباه بوده است، عباس علی‌آبادی وعده بزرگ‌تری داده و گفته است با مجموعه برنامه‌ریزی‌هایی که در نظر دارد، مشکل ناترازی برق را تا سال آینده حل خواهد کرد. وعده‌ای عجیب که بنا به گفته کارشناسان نشدنی است که حتی با معجزه هم قابل اجرا نخواهد بود».
اما انتقادها علیه وزیر نیرو زمانی افزایش یافت که مسعود پزشکیان اعلام کرد که محاسبات وزیر نیرو درباره قطع برق با هدف کاهش مصرف، اشتباه بوده است. آقای پزشکیان گفت: «ما نمی‌خواستیم مازوت بسوزانیم و وزیر نیرو گفته بود اگر دو ساعت خاموشی بدهیم مشکل حل می‌شود اما محاسبه درست نبود و متوجه شدیم که حتی اگر یک روز هم خاموشی می‌دادیم مشکل حل نمی‌شد». کار وزیر نیرو زمانی بیشتر گره خورد که رهبر معظم انقلاب نیز به او تذکر جدی دادند. زمانی که عباس علی‌آبادی داشت درباره توانمندی‌ها و دستاورد‌های بخش خصوصی توضیح می‌داد، رهبر انقلاب خطاب به وی فرمودند: «همان گاز‌های هدررفته نیروگاه‌ها را در دولت‌های مختلف تاکید و سفارش شده و آنها قول دادند و گاهی گزارش دادند که فلان‌قدر انجام دادیم، هنوز نشده. هنوز شما می‌گویید می‌خواهیم انجام دهیم، بروید و عمل کنید». در ادامه این گفت‌و‌گو علی‌آبادی در پاسخ به رهبر انقلاب گفت: «در دوره اخیر ۳ هزار مگاوات از این طرح‌ها را اجرا کردیم. امسال به فضل الهی ناترازی برق را برطرف می‌کنیم». رهبری فرمودند: «با ۳ هزار مگاوات می‌خواهید ناترازی را برطرف کنید؟» علی‌آبادی هم در پاسخ گفت: «قرار است ۱۰۰ هزار مگاوات نیروگاه‌های حرارتی کشور بهینه‌سازی شده تا راندمان آن افزایش یابد تا ۳۰هزار مگاوات برق به ظرفیت تولید کشور اضافه شود. رهبری در پاسخ به توضیحات وزیر نیرو گفتند که «بهترین راه صرفه‌جویی است، کاری کنید صرفه‌جویی شود».
ناترازی چرا به وجود آمد؟
صنعت برق به عنوان یک صنعت مادر و زیرساخت، پس از پیروزی انقلاب با وجود تحریم‌ها، سایر محدودیت‌های بین‌المللی توانست به خودکفایی بیش از ۹۰ درصدی در تولید برسد و رتبه اول برق منطقه و چهاردهم جهان را به خود اختصاص دهد. به طوری که تا شروع برنامه پنجم، ادبیات ناترازی و خاموشی‌های سراسری در کشور موضوعیت نداشته است. اما سوال این است که چه عواملی باعث تضعیف این صنعت و ناترازی برق شدند؟ شواهد نشان می‌دهد وزارت نیرو و وزارت صنعت در برنامه‌های اول تا چهارم با به‌کارگیری مدیران غیرسیاسی و با تجربه و سرمایه‌گذاری مناسب، عملکرد مطلوب و قابل قبول داشته اما از این اواخر، به دلیل سوء‌مدیریت در وزارت نیرو و صنعت برق، ریل تغییر کرد و منجر به ناترازی ۲۳ هزار مگاواتی در سال ۱۴۰۴ شد.
در زمینه شکل‌گیری ابربحران‌های صنعت برق دلایل زیادی مطرح است ازجمله اینکه برخی معتقدند سوء‌مدیریت، علت اصلی نابه‌سامانی‌های موجود است اما برخی معتقدند سیاست‌گذاری غلط و قیمت‌گذاری و بی‌انگیزه کردن بخش خصوصی وزن بیشتری در شکل‌گیری وضع موجود دارند.
براساس ماده ۴۸ بند ت برنامه ششم توسعه، احداث ۲۵ هزار مگاوات نیروگاه حرارتی به وزارت نیرو تکلیف شده که حدود ۱۶ هزار مگاوات اجرا شده و ۹ هزار مگاوات انحراف داشته است. در برنامه پنجم ۵ هزار مگاوات و در برنامه ششم نیز ۵ هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر به وزارت نیرو محول شد که فقط ۵۰۰ مگاوات عملیاتی شده است. برآوردها حاکی از آن است که ایران قابلیت تولید ۱۵۰ هزار مگاوات برق از منابع تجدیدپذیر دارد اما وزارت نیرو در این زمینه عملکرد بسیار ضعیفی نشان داده است. بی‌انگیزگی و بی‌رغبتی بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این حوزه یکی از دلایل اصلی ناکامی دولت‌ها در تامین برق بوده است. در سال‌های گذشته شمار زیادی از مدیران کارکشته و متخصصان از وزارت نیرو کنار گذاشته شده‌اند و به جای آنها، مدیران غیرتخصصی و ناکارآمد استخدام شده‌اند. در این مدت بخش بزرگی از سرمایه‌های بخش خصوصی هم به دلیل دخالت‌های دولت و قیمت‌گذاری برق از این صنعت خارج شده است. قضاوت درباره عملکرد عباس علی‌آبادی هنوز زود است اما نحوه مدیریت او در تابستانی که گذشت و وعده‌هایی که مطرح کرده و برنامه‌هایی که ارائه کرده، او را در زمره وزرایی قرار می‌دهد که احتمال ناموفق بودنش زیاد است. شواهد و آمارها نشان می‌دهند بیژن زنگنه، حبیب‌الله بی‌طرف و پرویز فتاح جزو وزرای موفق نیرو بوده‌اند اما حمید چیت‌چیان، رضا اردکانیان و علی‌اکبر محرابیان را باید در زمره وزرای ناموفق نیرو به حساب آورد. در همین زمینه محمد ملاکی و محمد بهزاد نیز دو معاون امور برق و انرژی وزارت نیرو بوده‌اند که در زمره معاونان موفق به حساب می‌آیند و هوشنگ فلاحتیان و همایون حائری نیز در زمره معاونان ناموفق این وزارتخانه محسوب می‌شوند. در این میان، هوشنگ حائری که در فاصله سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ مدیرعاملی شرکت توانیر را بر عهده داشته، درحال حاضر نیز در سمت معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی فعالیت می‌کند.
وعده جدید
در شرایطی که صنعت برق از مشکلات بی‌شمار در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری رنج می‌برد، عباس علی‌آبادی وعده رفع ناترازی‌ها را مطرح کرده است؛ وعده‌ای که بدون‌شک شدنی نیست. شواهد نشان می‌دهد که تابستان بسیار سختی پیش‌رو داریم. امسال در تابستان بیش از ۲۰ هزار مگاوات ناترازی برق داشتیم که پیش‌بینی می‌شود به ۲۵ هزار مگاوات برسد. از آن طرف، آخرین گزارش‌ها از وضعیت سدهای ایران حکایت از آن دارد که تابستان سختی پیش‌روی مردم است. از سوی دیگر، وزارت نیرو به‌عنوان متولی اصلی مدیریت و تامین برق و آب هیچ سناریوی جدیدی برای مواجهه با این وضعیت ندارد.
کاهش ۴۵ درصدی بارندگی‌ها نسبت به شرایط نرمال و افت ۲۹ درصدی ورودی سدها نسبت به میانگین پنج‌ساله، نشان‌دهنده تداوم شرایط خشکسالی در کشور است. میزان بارندگی تجمعی در کشور از ابتدای سال آبی جاری تا پایان دی‌ماه، نسبت به مدت مشابه سال گذشته با کاهشی معادل ۴۵ درصد روبه‌رو بوده است. بررسی رتبه بارشی در سری زمانی ۵۷ساله نشانگر این است که کشور امسال در رتبه ۵۳ قرار دارد و به عبارت دیگر فقط چهار سال از ۵۷ سال، شرایط بدتر نسبت به امسال داشته‌اند. حجم ورودی آب به سدهای کشور از ابتدای سال آبی جاری (۱۴۰۴-۱۴۰۳) تا ۲۸ دی ماه، معادل ۸۵/۵ میلیارد مترمکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته با کاهش پنج درصدی روبه‌رو شده است. این میزان در مقایسه با میانگین پنج ساله، ۲۹ درصد کاهش نشان می‌دهد. حجم خروجی آب از سدهای کشور از ابتدای سال آبی جاری تاکنون ۹۰/۷ میلیارد مترمکعب بوده که این میزان نسبت به دوره پنج‌ساله، کاهش ۹ درصدی داشته است. حجم موجود مخازن سدها با ۴۴ درصد پرشدگی معادل ۵۱/۲۲ میلیارد مترمکعب است که نسبت به سال گذشته ۹ درصد افزایش و نسبت به دوره پنج‌ساله، یک درصد کاهش داشته است. مجموع پنج سد تهران تا ۲۸ دی‌ماه، دارای پرشدگی ۱۷ درصدی بوده که نسبت به دوره پنج‌ساله ۲۱ درصد کاهش نشان می‌دهد. سد زاینده‌رود نیز اکنون ۱۳ درصد پرشدگی دارد که نسبت به دوره پنج‌ساله با ۲۸ درصد کاهش مواجه است. سدهای استان‌های دیگر ازجمله خراسان‌رضوی، هرمزگان، زنجان، مرکزی و گلستان با کاهش چشمگیری در حجم مخزن و ورودی روبه‌رو هستند که ضرورت مدیریت مصرف را نشان می‌دهد. در ۲۵ دی در ۱۱۳ روز ابتدایی سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه ۱۴۰۳ تا بیست‌وسوم دی‌ماه) در مجموع ۵ میلیارد و ۶۷۰ میلیون مترمکعب آب وارد سدهای ایران شده که نسبت به ورودی ۵ میلیارد و ۸۶۰ میلیون مترمکعبی آب به سدها در مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهشی ۳ درصدی داشته است.
شواهد نشان می‌دهد که بحران آب می‌تواند به مشکلات بیشتری در تامین برق منجر شود. تابستان گذشته، برای اولین بار شاهد کمبود شدید برق بودیم و طبق گزارش‌ها، در اوج تابستان با کمبود ۱۸ هزار مگاواتی برق مواجه شدیم. این کمبود موجب خاموشی‌های گسترده در صنایع و مناطق مسکونی شد. درحال حاضر، برای کاهش این بحران، تلاش‌هایی در جهت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند نیروگاه‌های خورشیدی و بادی صورت می‌گیرد. اما موضوع این است که تولید برق از تجدیدپذیرها به اندازه‌ای نیست که بتواند به طور کامل جایگزین منابع فسیلی مانند گاز و برقابی شود. در تابستان ۱۴۰۴ با توجه به رشد مصرف که حدود ۵ تا ۶ درصد پیش‌بینی می‌شود و تولید برق که تنها دو تا سه درصد افزایش خواهد داشت، کمبود برق همچنان وجود خواهد داشت. اگر وضعیت بارندگی‌ها بهبود و ذخایر سدها افزایش یابد، ممکن است مقداری از این کمبود جبران شود. در غیر این صورت، خاموشی‌ها بیشتر از تابستان ۱۴۰۳ خواهند بود. واقعیت این است که درصد زیادی از تولید برق ایران به تاسیساتی وابسته است که از منابع آبی برای تولید انرژی استفاده می‌کنند. کاهش ۵۰ درصدی ذخایر آب سدها نگرانی‌های زیادی به همراه دارد، چراکه نیروگاه‌های آبی معمولاً از این منابع برای تامین انرژی استفاده می‌کنند و در صورت کاهش حجم آب سدها، عملاً امکان تولید برق از این نیروگاه‌ها محدود خواهد شد. البته در صورت بارش‌های مناسب در فصل بهار، احتمالاً بتوان بخشی از مشکلات را کاهش داد، اما همچنان باید آماده شرایط سخت‌تری باشیم. با اقدامات جدید و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، شرایط در آینده نزدیک بهبود می‌یابد، اما در کوتاه‌مدت، تابستان ۱۴۰۴ احتمالاً با کمبود برق مواجه خواهیم بود.
این درحالی است که به گفته کارشناسان سرمایه اجتماعی، به ویژه اعتماد مردم به دولت و حاکمیت در سطح پایینی است و نمی‌توان طرح‌هایی با مشارکت مردم را برای عبور از بحران موثر دانست.
چه باید کرد؟
ناظران می‌گویند، برای بهبود وضعیت تامین برق، باید به چند نکته توجه داشته باشیم. اول، سرمایه‌گذاری در منابع تجدیدپذیر باید به طور جدی ادامه یابد. دوم باید مدیریت تقاضا و بهینه‌سازی مصرف برق در دستور کار قرار گیرد. همچنین، نوسازی و بهبود نیروگاه‌های قدیمی و استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای افزایش کارایی نیروگاه‌ها ضروری است. همچنین، توجه به ساخت و بهره‌برداری از نیروگاه‌های خورشیدی در مناطق مختلف کشور می‌تواند کمک بزرگی به تامین برق در طول سال‌های آینده باشد. با توجه به کاهش قیمت پنل‌های خورشیدی و افزایش ظرفیت تولید این نیروگاه‌ها، به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده شاهد کاهش چشمگیر خاموشی‌ها باشیم. با همکاری و همبستگی میان دولت، بخش خصوصی و مردم، می‌توانیم مشکلات تامین برق کشور را حل کنیم. استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه انرژی خورشیدی و افزایش ظرفیت تولید برق از این منابع می‌تواند به طور قابل توجهی در کاهش بحران‌ها و تامین برق پایدار در کشور موثر باشد.
