توسط : ایران از زیر سایه قطعنامه ۲۲۳۱ بیرون آمد
در روز شنبه ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ یکی از مهمترین فصلهای تاریخ دیپلماسی معاصر ایران به نقطه پایانی خود رسید. با خاتمه خودکار قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، توافق هستهای ایران با قدرتهای جهانی از منظر حقوقی به پایان رسید و پرونده هستهای جمهوری اسلامی ایران برای نخستینبار پس از دو دهه از فهرست مسائل تهدیدکننده صلح و امنیت بینالمللی خارج شد. این رویداد، نهتنها نقطه عطفی در مناسبات ایران با سازمان ملل است بلکه آزمونی تازه برای نظام بینالملل بهشمار میآید؛ نظامی که هنوز با پیامدهای خروج آمریکا از توافق در سال ۲۰۱۸ و ناکامی اروپا در عمل به تعهداتش دستوپنجه نرم میکند. توافق هستهای موسوم به برجام در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) پس از ۲۲ ماه مذاکره فشرده بین ایران و گروه ۱+۵ در وین به امضا رسید. شورای امنیت بلافاصله در ۲۹ تیر همان سال با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ این توافق را تأیید و به آن جنبه الزامآور حقوقی داد. این قطعنامه در واقع جایگزین مجموعهای از قطعنامههای تحریمی پیشین از جمله ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹ شد و ساختار تحریمهای چندلایه علیه ایران را تعلیق کرد. بر اساس ضمیمه پنجم برجام، توافق دارای زمانبندی مشخصی بود که طی آن تحریمها به تدریج برداشته میشدند. «روز اجرا» (۱۶ ژانویه ۲۰۱۶) با تأیید آژانس بینالمللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات اولیه ایران همراه شد و بلافاصله تحریمهای هستهای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا لغو گردید. ۸ سال بعد، در «روز انتقال» (۲۶ مهر ۱۴۰۲) بخش دیگری از محدودیتها شامل ممنوعیت صادرات و واردات تسلیحات متعارف و فعالیتهای موشکی پایان یافت. بر اساس برنامه زمانبندی شده، «روز خاتمه» نیز برای ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) تعیین شده بود؛ روزی که با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ تمام الزامات برجام از نظر سازمان ملل به طور خودکار پایان یافت.
سازوکار اسنپبک
یکی از پیچیدهترین بخشهای قطعنامه ۲۲۳۱ سازوکار موسوم به «اسنپبک» یا بازگشت خودکار تحریمهاست. بر اساس بندهای ۱۰ و ۱۱ قطعنامه، اگر یکی از طرفها ادعا کند ایران به تعهداتش پایبند نبوده، میتواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد و در صورت عدم حل اختلاف، تمامی تحریمهای لغو شده بدون نیاز به رأیگیری بازمیگردند. همین بند، بعدها به ابزاری برای فشار سیاسی علیه ایران بدل شد. در شهریور ماه امسال، سه کشور اروپایی (فرانسه، آلمان و انگلیس) با ارسال نامهای به شورای امنیت، ایران را به «عدم پایبندی اساسی» متهم و عملاً فرآیند فعالسازی این مکانیسم را آغاز کردند. آمریکا نیز از این اقدام حمایت کرد اما روسیه و چین آن را «غیرقانونی و بیاعتبار» دانستند و اعلام کردند، آمریکا به دلیل خروج رسمی از توافق در سال ۲۰۱۸ هیچ حقی برای استناد به مفاد برجام ندارد.
رأیگیری پرتنش
در شهریور و مهر ۱۴۰۴ شورای امنیت شاهد یکی از پرتنشترین جلسات سالهای اخیر خود بود. دو پیشنویس جداگانه روی میز شورا قرار گرفت: یکی از سوی کره جنوبی، رئیس دورهای شورا برای «ادامه تعلیق تحریمها» که با ۴ رأی موافق، ۲ ممتنع و ۹ مخالف رد شد. دیگری از سوی روسیه و چین برای تمدید موقت قطعنامه ۲۲۳۱ تا آوریل ۲۰۲۶ که آن نیز با مخالفت کشورهای غربی شکست خورد. در نتیجه این ناکامیها، کشورهای غربی مدعی شدند که بهطور خودکار، تحریمهای پیشین سازمان ملل دوباره فعال شدهاند. دبیرخانه سازمان ملل نیز یادداشتی صادر کرد که در آن اشاره شده بود «مقررات پیش از سال ۲۰۱۵ مجدداً قابل اجراست» هرچند این یادداشت بهصورت رسمی مصوبه شورا به شمار نمیرفت.
بازگشت تحریمها غیرقانونی است
واکنش تهران، مسکو و پکن سریع و قاطع بود. سه کشور در بیانیهای مشترک اعلام کردند که اقدام اروپا «فاقد مبنای حقوقی» است و هیچ کشور عضو سازمان ملل ملزم به تبعیت از آن نیست. به گفته دیپلماتهای ایرانی، روند فعالسازی اسنپبک باید از مسیر حلوفصل اختلافات برجامی عبور میکرد و تنها در صورت عدم حصول نتیجه در کمیسیون مشترک، قابل ارجاع به شورای امنیت بود. فرآیندی که از سوی اروپا طی نشده است. در تهران، وزارت امور خارجه با صدور بیانیهای رسمی اعلام کرد: «با انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ موضوع هستهای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج میشود و برنامه هستهای کشور باید همانند سایر کشورهای عضو معاهده منع اشاعه (انپیتی) مورد ارزیابی قرار گیرد. اقدام سه کشور اروپایی در تلاش برای بازگرداندن قطعنامههای لغو شده هیچ وجاهت حقوقی ندارد و دبیرخانه شورا هم مجاز نیست چنین حرکتی را به رسمیت بشناسد». این تحولات در حالی رخ میدهد که روسیه از (اول اکتبر- نهم مهر) ریاست دورهای شورای امنیت سازمان ملل را بر عهده گرفته است.
هشدار حقوقی به سازمان ملل
در ادامه «سیدعباس عراقچی»، وزیر امور خارجه و از معماران برجام، طی نامهای به «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل و رئیس شورای امنیت، موضع رسمی ایران را تشریح کرد. او یادآور شد که قطعنامه ۲۲۳۱ هیچ صلاحیتی به دبیرخانه سازمان ملل برای اعلام یا اعمال مجدد تحریمها نمیدهد و هرگونه اقدام در این زمینه فراتر از اختیارات منشور ملل متحد است. عراقچی در بخش دیگری از نامه تأکید کرد:«به موجب بند عملیاتی ۸، قطعنامه ۲۲۳۱ و تمام قطعنامههای تحریمی پیشین باید طبق جدول زمانی تعیین شده بهطور خودکار منقضی شوند. شورای امنیت تاکنون هیچ تصمیمی برای تمدید یا اصلاح این جدول نگرفته است و رأیگیریهای اخیر نیز نشان داد هیچ اجماعی برای تغییر آن وجود ندارد».
ایران در نقطه عطف جدید
اکنون و با پایان قطعنامه ۲۲۳۱ ایران وارد مرحلهای تازه از تعاملات بینالمللی شده است. از این پس، آژانس بینالمللی انرژی اتمی صرفاً بر اساس توافق پادمانهای جامع و در صورت اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی از سوی ایران به نظارت خود ادامه خواهد داد؛ نه در قالب محدودیتهای ویژه برجام. در عین حال، پایان برجام الزاماً به معنای بسته شدن پرونده هستهای نیست. کارشناسان معتقدند مرگ این توافق میتواند، فرصتی برای بازاندیشی در چارچوبهای جدید همکاری میان ایران و جامعه جهانی باشد. به باور آنان دیپلماسی همچنان بهترین ابزار برای جلوگیری از بازگشت به دوران تنش و تحریم است اما هرچه زمان بگذرد، دستیابی به توافقی جدید دشوارتر خواهد شد
انتخابی سرنوشتساز
جامعه جهانی امروز در برابر دو گزینه مهم قرار دارد: ادامه مسیر فشار و تحریمهایی که تجربه نشان داده است تنها به تعمیق بیاعتمادی منجر میشوند، یا بازگشت به گفتوگویی سازنده که بر پایه احترام متقابل و منافع مشترک بنا شده باشد. در این میان کارشناسان داخلی معتقدند، جمهوری اسلامی ایران با اتکا به توانمندیهای بومی و پیشرفتهای چشمگیر در حوزه هستهای اکنون از موقعیتی قدرتمندتر نسبت به سال ۲۰۱۵ برخوردار است؛ موقعیتی که میتواند زمینهساز ورود به مذاکراتی تازه باشد. مذاکراتی که اگر آغاز شوند احتمالاً دیگر با عنوان «برجام» شناخته نخواهند شد.
