توسط : بازخوانی زنانه‌شدن فقر
نخستین اعتراض جهانی و متمرکز به فقر با هدف رساندن صدای قربانیان فقر به دولت‌ها و شهروندان عادی با حضور حدود یکصد هزار نفر در خیابان‌های پاریس انجام شد و در نهایت سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۲ روز ۱۷ اکتبر را به عنوان روز جهانی فقرزدایی نام‌گذاری کرد. سازندگی همزمان با این روز در گزارشی به برخی مباحث تاریخی، تلاش‌های جهانی و فقر و زنانه شدن آن در ایران پرداخته است.
جوزف رسینسکی، کشیش فرانسوی از مهم‌ترین فعالان اجتماعی در حوزه فقرزدایی بود که جنبشی تحت عنوان جهان چهارم؛ همه با هم برای فقر را راه‌اندازی کرد و جمعیت ۱۰۰ هزار نفری که ۱۷ اکتبر سال ۱۹۸۷ به خیابان‌های پاریس رفتند. در واقع به دعوت او گرد هم آمده بودند تا جهانیان را به اهمیت موضوع گرسنگی، خشونت و ترس به عنوان یکی از نماد‌های نقض حقوق بشر توجه دهند. جوزف رسینسکی از پدر و مادری مهاجر به دنیا آمد، در فقر بزرگ شد بنابراین از همان کودکی با آنچه در اجتماع برای یک فقیر رخ می‌دهد را تجربه کرد و بر همین اساس نیز در بزرگسالی به مبارزه با فقر پرداخت. او یک سال پس از اینکه نخستین اعتراض خیابانی به فقر را در پاریس به راه انداخت از دنیا رفت اما جنبشی که به راه انداخته بود، زمینه‌ساز یک حرکت جهانی شد. حالا شعار او درباره فقر هم بر سنگ یادبود رسینسکی حک شده و به شعار کسانی تبدیل شده است که در سراسر جهان با فقر مبارزه می‌کنند: «هر کجا زنان و مردانی محکوم به زندگی در فقر شدید باشند به معنای نقض حقوق بشر است». اقدامات بشردوستانه این کشیش فرانسوی از دهه چهارم زندگی‌اش شکل جدی‌تری به خود گرفت. او در نهایت با تهیه گزارشی تحت عنوان فقر مزمن و فقدان امنیت اولیه که به سفارش سازمان اقتصادی و اجتماعی فرانسه نوشته بود، توانست راه را برای اقدامات اساسی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و شورای اروپا همچنین تصویب قانون مبارزه با محرومیت اجتماعی در فرانسه هموار کند. مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ روز ۱۷ اکتبر، سالروز گردهمایی رسینسکی و سایرین را به‌عنوان روز جهانی مبارزه با فقر تصویب کرد و از تمام دولت‌های عضو سازمان ملل خواست تا با تدابیر عمل‌گرا در سطح ملی و در چارچوب‌های اجتماعی- فرهنگی برای از بین بردن جلوه‌های فقر در کشورشان تلاش کنند. سال ۲۰۰۰ مبارزه با فقر در تمامی جنبه‌های آن اعم از گرسنگی، بیماری، سرپناه، تبعیض، آموزش و محیط زیست طی نشست اهداف توسعه هزاره با حضور سران درجه اول کشور‌ها برگزار شد و تحت عنوان یکی از فاکتور‌های توسعه تا سال ۲۰۱۵ مورد توافق قرار گرفت اما تلاش‌ها چندان به بار ننشست به طوری که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد اکتبر سال ۲۰۲۲ هشدار داد که جهان در زمینه مبارزه با فقر و نابرابری‌ها درحال عقبگرد است. او با اشاره به تبعات منفی بحران کرونا بر تلاش‌های مبارزه با فقر ، تاکید کرد که بحران آب‌وهوا و درگیری‌های شدید، رنج‌های سختی برای انسان‌ها به باور آورده و مردم فقیر بیشترین هزینه‌های را متحمل شده‌اند.
زنانه‌شدن فقر
نزدیک به دو دهه قبل از آنکه نخستین گردهمایی بزرگ علیه فقر با دعوت جوزف رسینسکی، کشیش فرانسوی در پاریس برگزار شود، دایانا پیرس، جامعه‌شناس آمریکایی اصطلاح «مونث‌سازی فقر» را برای اشاره به وضعیت اقتصادی و سیاسی نامناسب زنان در تمامی کشورهای جهان ایجاد کرد.
صندوق توسعه زنان سازمان ملل هم این اصطلاح را «بار فقر بر دوش زنان به‌خصوص در کشورهای درحال توسعه» معنا کرده که تنها میزان پایین درآمد زنان در مقایسه با مردان را شامل نبوده است. از نظر این نهاد بین‌المللی فقر زنان نتیجه عوامل مختلف ساختاری ازجمله محرومیت و تبعیض دولتی و اجتماعی است؛ ضمن اینکه سنجش میزان فقر زنان در جهان تا حد زیادی بر تفاوت‌های جنسیتی و عامل محرومیت متمرکز است و نه درآمد.
براساس برآورد سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۸۸ میلیون زن و دختر زندگی‌شان را در فقر گذراندند و از این میان زنان غیرسفیدپوست بیشترین بار فشار فقر را بر دوش دارند و نزدیک به ۳۴۵ میلیون نفر از ۳۸۸ نفر از زنان فقیر در جهان را زنان آفریقایی و آسیایی تشکیل می‌دهند.
اثر جنگ و تغییرات اقلیمی بر فقر زنان
براساس گزارش سازمان ملل در ابتدای سال ۲۰۲۴ از هر ۱۰ زن در جهان یک نفر در فقر شدید به سر می‌برد. آن هم در شرایطی که در دو سال اخیر بروز جنگ از خاورمیانه تا هائیتی، سودان، میانمار، اوکراین، افغانستان و کشورهای دیگر نه‌تنها تمام سرمایه‌گذاری‌ها در زمینه برابری جنسیتی را تحت‌الشعاع قرار داده که بیشترین هزینه آن را هم زنان پرداخت کرده‌اند.
سازمان ملل عنوان کرد که اگر دولت‌ها آموزش و تنظیم خانواده، دستمزدهای عادلانه و برابر و مزایای اجتماعی را در اولویت قرار دهند بیش از ۱۰۰ میلیون زن و دختر توانایی نجات از فقر را خواهند یافت. همچنین براساس پیش‌بینی‌ها تغییرات اقلیمی تا سال ۲۰۳۰ حداقل ۲۳۶ میلیون زن و دختر را درگیر خواهد کرد و اگرچه مردان هم درگیر آن خواهند بود اما نابرابری در زمینه اشتغال آن را جبران خواهد کرد به طوری که تنها ۶۱ درصد از زنان توانایی ورود به بازار کار را دارند و این رقم برای مردان ۹۰ درصد است.
فقر و زنانه‌شدن فقر در ایران
آخرین محاسبات مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که با توجه به شرایط تورمی حاکم بر اقتصاد ایران که در سال ۱۴۰۱ نیز ادامه پیدا کرده، خط فقر سرانه در کشور به ۲ میلیون و ۵۶۱ هزار تومان رسیده است.
با احتساب بعد خانوار، خط فقر برای خانوار ۳ نفره در سال ۱۴۰۱ حدود ۵ میلیون و ۶۳۴ هزار تومان بود. این عدد برای مناطق شهری استان تهران ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان محاسبه شده است. برآورد شده بود که خطر فقر خانوار سه نفره برای کل کشور در سال ۱۴۰۲ به ۸ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان و در تهران به ۱۵ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان برسد.
براساس خط فقر محاسبه شده، نرخ فقر در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور بوده که نسبت به سال ۱۴۰۰ تغییر چندانی نکرده است. در نتیجه جمعیت فقرا در ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۲۵ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر برآورد می‌شود. علاوه بر این، شکاف فقر نیز نسبت به سال گذشته تغییر چشمگیری نداشته است.
به بیان دیگر نه‌تنها نرخ فقر در کشور ثابت باقی‌مانده بلکه میانگین فاصله از خط فقر نیز در سال گذشته تغییر نداشته است. از سوی دیگر بارها کارشناسان در ایران بحث زنانه شدن فقر را به توجه به نابرابری جنسیتی در بازار کار همچنین افزایش زنان سرپرست خانوار مطرح کرده‌اند. تابستان امسال هم این موضوع در پنل آینده‌پژوهی فقر و نابرابری مطرح شد. فرشاد اسماعیلی، حقوقدان که بیش از ۱۰ سال سابقه اجرایی در سازمان تامین‌اجتماعی داشته و در حوزه تامین‌اجتماعی، مسائل رفاهی، کارگران و حقوق کار تخصص دارد در این نشست با اشاره به نبود آمار درست در ایران گفت: «ما با پدیده زنانه‌شدن فقر روبه‌رو هستیم که روز‌به‌روز جدی‌تر خواهد شد. برای مثال، در سطح زنان سرپرست خانوار، ما درباره طبقه بیمه شده در سازمان‌های حمایتی تامین شده و صندوق‌های بازنشستگی به سن تعهد رسیده‌ایم؛ یعنی یک سنی، سن کار بوده و الان به سن بازنشستگی رسیده‌ایم که باید خدمات بدهیم؛ و از طرفی، سن بالا به معنای بیماری و استهلاک طبقه کارگر و هرم سنی پیرتر است». این درحالی است که اگر زن به دنبال فوت یا از کارافتادگی و طلاق، سرپرست خانوار باشد نه تنها قانون حمایت‌های لازم را از زنان ندارد که قوانین اشتغال زنان، ارث و … نیز به آن دامن می‌زند.
