توسط : درباره “منصوره اتحادیه”
مراسم تقدیر از اهداکنندگان اسناد خاندان نظامالسلطنه مافی به کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران دوشنبه ۲۹ اردیبهشت برگزار شد و در آن استادانی چون منصور صفتگل، علی قیصری و رسول جعفریان سخنرانی کردند. در پایان مراسم از سوی رسول جعفریان، رئیس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران لوح تقدیری به منصوره اتحادیه اهدا شد که او به مناسبت ۹۰ سالگی دانشگاه تهران، این لوح تقدیر را به دانشگاه تهران اهدا کرد.
به گزارش ایبنا سوسن اصیلی، نسخهشناس و مشاور رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در ابتدای مراسم گفت: «منصوره اتحادیه، استاد تاریخ دانشگاه تهران از خانوادههای مهم قاجاری است، از آنجایی که خودش مورخ است، بسیاری از اسناد را مطالعه و به چاپ رسانیده است. همسر منصوره اتحادیه، دکتر نظام مافی نیز از خانوادههای بزرگ دورۀ قاجار یعنی از خانواده نظامالسلطنه بود. نظامالسلطنهها دو نفر یعنی حسینقلی خان و رضاقلی خان نظامالسلطنه از شخصیتها و رجال خیلی مهم بودند. نظامالسلطنه در دورۀ مشروطه و در دورۀ محمدعلی شاه، دولتی دموکرات در کرمانشاه تشکیل داد. عدهای از وطنخواهانی که با محمدعلی شاه مخالف بودند، به آنجا رفتند و دولت مستقل تشکیل دادند. نظامالسلطنه رئیس این دولت و گرداننده این ماجرا و مدتی حاکم فارس، بوشهر و بنادر بود. واضح و روشن است، شخصیتی که اینگونه باشد، مکاتبات بسیار زیادی نیز دارد. از آنجایی که در گذشته آرشیو یا مرکز اسنادی نداشتیم که اینگونه اسناد به آنجا منتقل و حفظ شود، در نتیجه اسناد رجل سیاسی معمولاً در خانواده آنها باقی میماند و در بسیاری موارد چون بعدها فرزندان و نوادگان ارزش این اسناد را نمیدانستند، چنین اسنادی از بین رفته است ولی برخی از خانوادهها که فرهیخته و فرهنگی بودند، این اسناد را حفظ کردند. مجموعه اسنادی که منصوره اتحادیه و خانوادۀ نظام مافی به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران اهدا کردهاند، شامل چند ده هزار سند است که چون تازه وارد کتابخانه شدهاند، هنوز شمارش نشده باقی ماندهاند. این اسناد اطلاعات بینظیری در حوزۀ منطقه فارس، خلیجفارس، بوشهر و بندرعباس دارد و بعد از فهرستنویسی در اختیار پژوهشگران قرار میگیرد، سعی بر این است که این اسناد به سرعت لیستبرداری، اسکن و فهرستنویسی شوند.»
پرتویی به تمدن دریایی ایران
منصور صفتگل، استاد تاریخ دانشگاه تهران در این مراسم گفت: «باعث افتخار است در مراسمی سخن میگویم که بزرگداشتی برای اهداء اسناد خانوادگی خانم منصوره اتحادیه و خاندان نظام مافی است.» صفتگل در ادامه با اشاره به اینکه تشکیلات اداری در ایران تشکیلات بسیار منظمی بود، گفت: «یک بایگانی منظم در پایتخت و شاخههای آن در سایر ولایات عمل میکرد. مکاتبات دیپلماتیک و داخلی هم اصل و هم فرع در چندین دفتر ثبت میشدند. متن کامل نامهها و فرامین اداری در چندین دفتر ثبت میشد و مقام سررشتهداری در دفترخانه همایونی نامهها و فرامین را ثبت میکرد. باعث تأسف است که به دلیل تغییرات سیاسی بخشی از این آرشیو از دست رفت. از دورۀ قاجار به دلیل ثبات و امنیت بیشتر پایتخت، بایگانی دولتی ایران خیلی صدمه نمیبیند. با این حال اطلاعات زیادی در مورد نحوۀ نگهداری اسناد نداریم. بخش مهمی از مکاتبات در خانوادههای صاحب مقام نگهداری و حسب تغییر مقام جابهجا میشدند. از سه منظر میتوان به این اسناد توجه کرد، منظر نخست اینکه این اسناد بازتابدهنده مسائل ایران در دورۀ خودشان هستند و فقط مسائل خانوادگی نیستند. منظر دوم اینکه اهمیت این اسناد در مورد ایالت مربوطه است و اطلاعات باارزشی در مورد ایالت به ما میدهد. منظر سوم قابل ذکر، اهمیت اسناد برای تاریخ دریایی ایران است. متأسفانه تا امروز به تاریخ دریایی ایران خیلی نپرداختهایم و این موضوع تا امروز بسیار مورد غفلت واقع شده است. این در حالی است که ایران از شمال و جنوب به دریا دسترسی داشته و بخشی از تحولات ایران تحتتأثیر مسائل مربوط به تاریخ تمدن دریایی ایران است. اسناد خاندان نظام مافی پرتویی به تمدن دریایی ایران میاندازد. این اسناد از ایالت فارس تا بندر جاسک را در برمیگیرد و بسیار پهناور است. بنابراین هر سندی که توسط والی فارس تولید میشد به این بخش از تاریخ ایران هم توجه میکند. با اطلاعاتی که این اسناد در اختیار ما قرار میدهند، میتوانیم زوایای پنهانتری از تاریخ تمدن دریایی ایران را مورد پژوهش قرار بدهیم. به سهم خودم از خانواده اتحادیه و نظام مافی سپاسگزارم.»
ردپای مردم در تاریخ
منصوره اتحادیه، اهداکننده اسناد به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران هم در این مراسم گفت: «به یاد دارم که دکتر محمداسماعیل رضوانی میگفت؛ تا اسناد دورۀ قاجار پیدا نشود و روی آنها کار نشود، ما تاریخ قاجار را به تمامی نخواهیم دانست. اکنون نکات بسیاری در این اسناد وجود دارد که ما از آنها بیخبریم. نگهداری از اسناد خانوادگی در ایران رسم نبوده است. چه داستانها، وقایع و جانفشانیهایی است که از آنها بیخبریم. تاریخ کشور ما را فرماندهان و گروهی مانند سیاهی لشکر بینام و نشان تشکیل میدهند. کسی از خانوادهها در بند نگهداری اسناد نبودند و حال که متوجه اهمیت این اسناد شدهایم باید این کوتاهی را جبران کنیم. دلایل زیادی مانند ناامنی، ملاحظات سیاسی و دعواهای خانوادگی برای این کار داریم. در هر حال نگهداری اسناد خانوادگی رسم نبود و این اسناد یا از بین رفتهاند و یا قابل استفاده نیستند. در اسناد خانوادگی ردپای مردم در تاریخ مشخص است، تاریخ فقط پادشاهان و درباریان نیستند. من بسیار خوش شانس بودم که سه مجموعه خیلی مهم از اسناد در زندگی در اختیار من قرار گرفت. البته خاندان نظام مافی به اهمیت اسناد واقف بودند. با خوانده شدن این اسناد، مردم عادی را هم در تاریخ میبینیم. ما اکنون نمیدانیم، مردم عادی چگونه زندگی میکردند، اما از لابهلای این اسناد به برخی از این اطلاعات دست پیدا میکنیم.»
کعبۀ علمی تهران
رسول جعفریان، رئیس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نیز در این مراسم گفت: «از خانم منصوره اتحادیه به دلیل اعتمادی که به کتابخانۀ مجلس داشت و اکنون به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران دارد، بسیار سپاسگزارم. دانشگاه تهران کعبۀ تهران به لحاظ علمی است. دانشجویان برای استفاده از اسناد راهنمایی میشوند و امیدواریم دانشگاه توجه بیشتری به این امر مهم داشته باشد. برای جذب اسناد خانوادگی بیشتری به کتابخانۀ مرکزی تلاش میکنیم. اکنون حفاظت، فهرستنویسی، اسکن و پژوهش بر روی این اسناد در دستور کار قرار دارد و با تلاش بسیاری در حال انجام است. فهرستنویسی اسناد قدیمی تمام شده و کار در حال پیشروی است. راهی جز این نداریم که به فهرستنویسی ادامه بدهیم. شناخت جامعه مدیون شناخت این اسناد است.»
اهمیت و ارزش اسناد خصوصی
علی قیصری، مورخ و جامعهشناس ایرانی نیز در این مراسم گفت: «منصوره اتحادیه بینیاز از معرفی است، کارنامۀ او در نشر تاریخ ایران بیانگر کارهای ارزشمندی است که در چند دهه گذشته به انجام رسانیده و تاریخ متأخر و قاجاریه را بیان میکند. ایران در دورۀ قاجار در قیاس با دولتهای دیگر که بعضاً نیز با آنها همسایه بود مانند عثمانی دارای یک تشکیلات متمرکز دولتی نبود و یک آرشیو ملی و نهاد بایگانی مرکزی نداشت. مثلاً یک وزیر در دورۀ قاجار صاحب منصب دیوانی نبود که برای انجام کارها به وزارتخانهاش برود بلکه وزارتخانه بود که به منزل وزیر که دفتر کار او نیز محسوب میشد، میآمد. به این ترتیب بیشتر کار وزارتخانه و عمدۀ مکاتبات در محدوده و ساحت فضای شخصی و اقامتگاه وزیر مربوطه انجام میشد و از آنجا که مشاغل و مناصب دیوانی از پدر به پسر یا اعضای نزدیک همان خانواده میرسید، اینگونه مکاتبات در خانوادهها باقی میماند و هر گاه صاحب آن منصب به هر دلیلی از کار خود برکنار میشد، اهم مکتوبات نیز از دفتر منزل آن مقام به منزل دفتر مقام جدید منتقل میشد و الی آخر. در کل اهمیت و ارزش اسناد خصوصی دورۀ قاجار برای تاریخنگاری بهتر و جامعتری از آن دوره قابل ذکر است.»
