توسط : پیشنهاد “محسن هاشمی”، رئیس پیشین شورای شهر تهران درباره نحوه انتخاب شهرداران در گفت‌وگو با “سازندگی”
محسن هاشمی، رئیس سابق شورای شهر تهران می‌گوید؛ «شهردار از میان اعضای شورای شهر با حفظ عضویت در شورای شهر انتخابات شود. بدین‌صورت هم انتخابات پرشورتر می‌شود و هم شهردار رای مردم را دارد و هم اعضای شورای شهر در انتخاب شهردار دور نخورده و تضعیف نمی‌شوند.»
گفت‌وگوی اخیر او با سازندگی در واکنش به اظهارات جدید اسکندر مومنی، وزیر کشور در آیین تکریم و معارفه استاندار خوزستان بود که خبر از تغییر فرآیند انتخاب شهرداران داده است. او گفته که «در شهرهایی طی چهار سال، چهار شهردار تغییر کرده است، این درحالی است کمترین زمانی که متخصصان برای تثبیت مدیریت کسی که بتواند شهر را اداره کند، تعیین کرده‌اند ۴ سال است. بنا داریم با کمک نمایندگان مجلس، شهرداران به طور مستقیم از سوی مردم انتخاب شوند یا اینکه جابه‌جا کردن بعد از تثبیت به سادگی نباشد تا شاهد نباشیم که شهرداران به سادگی جابه‌جا شوند».
مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز دیروز به پیشنهاد وزیر کشور برای انتخاب مستقیم شهردار توسط مردم واکنش نشان داده و گفته که «این موضوع باید توسط مجلس به تصویب برسد، اما تاکنون ۲ مرتبه این موضوع در مجلس مطرح شده و به تصویب نرسیده است؛ در صورت تصویب این کار انجام خواهد شد».
سال‌هاست که موضوع انتخاب شهردار با رای مستقیم مردم از سوی مسئولان مختلف مطرح می‌شود. از لایحه بی‌سرانجام مدیریت واحد شهری تا طرح‌ها و پیشنهادات مجلس در ادوار مختلف. در این سال‌ها پژوهش و مطالعات زیادی هم درباره شیوه انتخاب شهردار انجام شده است و تهران با شهرهای بزرگ دنیا که بیشتر آنها شهرداران‌شان با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شود، مقایسه شده اما حاصل کار این بوده که همچنان شهرداران توسط شوراها انتخاب می‌شوند و تلاش مجلس برای تغییر قوانین برای انتخاب مستقیم شهردار توسط مردم بی‌سرانجام مانده است. یکی از معترضان این حرکت، شورایی‌ها بودند زیرا جامعه شورایی معتقد است، یکی از مهم‌ترین حقوق شوراها، انتخاب شهردار است که اگر این مسئولیت هم از شوراها گرفته شود عملاً شوراها را بی‌خاصیت می‌کند.
بررسی نمونه‌های جهانی
محسن هاشمی‌رفسنجانی، رئیس سابق شورای شهر تهران با اشاره به پیشنهاد وزیر کشور به «سازندگی» می‌گوید: «هم‌اكنون حدود ۷۵ درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌كنند، تعداد شهرهای ایران فارغ از بزرگی یا كوچكی از مرز ۱۳۰۰ شهر بیشتر می‌شود. در صورتی كه قبل از پیروزی انقلاب تعداد شهرها حدود ۴۵۰ شهر بوده است. حدود ۶۵ میلیون نفر از ۸۵ میلیون نفر در شهرها زندگی می‌كنند. براساس تقسیمات كشوری، مجموعه‌ای از شهرها در واحدی به نام شهرستان جمع شده كه واحدی كوچك‌تر از استان است. براساس آخرین تقسیمات، ایران دارای ۴۸۳ شهرستان است. البته مجموعه بخش‌ها یك شهرستان را تشكیل می‌دهد و مجموعه شهرها و روستاها، بخش نامیده می‌شود. مدیریت شهری در ایران تحت نظارت قوانین مختلفی است كه از قدیمی‌ترین قوانین، قانون تاسیس شهرداری‌ها مصوب ۱۱/۴/۱۳۳۴ است كه شهرداری را مهم‌ترین نهاد اجرایی امور شهری در نظر داشته. البته بارها مورد اصلاح قرار گرفته است». او ادامه می‌دهد: «بعد از پیروزی انقلاب، شوراها در قانون اساسی آمد. ۲۰ سالی طول كشید تا قانون تشكیلات، وظایف و انتخابات شورای‌های اسلامی كشور و انتخابات شهرداری در مورخ ۱/۳/۱۳۷۵ به تصویب مجلس برسد. اولین انتخابات شورای اسلامی در سال ۱۳۷۷ برگزار و از این به بعد شهرداران توسط شوراهای اسلامی شهرها انتخاب می‌شد. ایجاد مدیریت یكپارچه شهری كه به صورت لایحه در دولت روحانی به مجلس رفت، كم‌كم تغییر ماهیت داده و تبدیل به طرح شد. لذا قانون جامع مدیریت شهری و روستایی از سال ۱۴۰۰ به صورت طرح در دستور رسیدگی مجلس شورای اسلامی قرار گرفت اما تاكنون از مجلس بیرون نیامده است. لذا مجلس می‌تواند قبل از انتخابات شورای هفتم به رسیدگی سرعت دهد تا نتیجه آن در انتخابات آینده مورد استفاده قرار گیرد».
به گفته هاشمی: «در این قانون امكان روشن شدن ۲۱ موردی كه براساس برنامه‌های ۵ ساله سوم باید از دولت به شهرداری‌ها منتقل شود نیز وجود دارد. این طرح ۱۳۷ ماده دارد و در چند بخش ازجمله شوراهای شهر و روستا، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، شهرسازی و معماری، حمل‌ونقل و ترافیك خدمات شهری و محیط زیست و… پرداخته است. با توجه به نظر وزیر كشور كه اخیراً از انتخاب شهرداران به صورت مستقیم توسط مردم سخن رانده، مناسب است یك بار دیگر مساله انتخاب شهرداران توسط مردم مورد بررسی قرار گرفته و اگر قرار است به زودی اقدامی صورت گیرد از هم‌اكنون در قانون مدیریت یكپارچه شهری، رسیدگی و تدوین مدنظر قرار گیرد».
او اضافه می‌کند: «وزیر كشور گفته‌اند، بنا داریم به كمك نمایندگان مجلس، شهرداران توسط مردم انتخاب شوند تا به سادگی امكان جابه‌جایی نباشد و ثبات در مدیریت شكل گیرد. به صورتی قصد این است، وضعیت كنونی كه بعضی از شوراها، شهرداران را به سرعت جابه‌جا می‌كنند و بعضاً شاهد چهار شهردار در یك دوره ۴ ساله هستیم از بین برود و ثبات كه یكی از زمینه‌های پیشرفت است را به شهرداری‌ها بازگردانند. برای انتخابات شهرداران در سراسر جهان روش‌های مختلفی استفاده شده كه هر یك مزیت‌ها و معایبی دارند. در جلسه ۱۲ مهر ۱۴۰۲ به پیشنهاد وزارت كشور و براساس اصل ۱۳۹ قانون ا ساسی، هیات وزیران شرایط تصدی سمت شهردار را اصلاح كرد و این آخرین تغییرات بود. بحث سابقه مدنظر قرار گرفت و محدودیت سنی برداشته شد اما باز به مساله انتخاب شهردار به صورت مستقیم پرداخته نشد».
به گفته رئیس شورای پنجم: «در قوانین فعلی شهردار برای ۴ سال انتخاب می‌شود و نمی‌تواند همزمان عضو هیچ یك از شوراهای اسلامی شهر و روستا باشد. با انتخاب توسط شورای شهر با حكم وزیر كشور یا استانداری مشغول به كار می‌شود. البته شرایط احراز تصدی سمت شهرداری نیز در قوانین مشخص است. به نظر می‌آید با توجه به تجربه‌های جهانی در دولت‌ها و شهرداری‌ها و شوراهای شهر، آنچه تا به حال بهترین عملكرد داشته و متاسفانه در قانون مدیریت شهری ایران از آن عدول شده است، بحث عضویت رئیس دولت، وزرا و شهرداران ابتدا در مجلس‌های قانون‌گذاری و محلی و بعد امكان حضور در پست مدنظر است». او می‌گوید: «بدین‌صورت كه برای مثال در انگلستان نخست‌وزیر ابتدا باید رای مردم را داشته و با حضور در پارلمان می‌تواند به سمت نخست‌وزیر با وزیر منصوب شود. یا در فرانسه، شهرداران باید ابتدا رای مردم را در شوراهای شهر به دست بیاورند و بعد می‌توانند مورد انتخاب اعضای شورای شهر برای سمت شهرداری قرار گیرند. جالب اینكه با دریافت سمت شهردار یا نخست‌وزیری یا وزیری همچنان عضو پارلمان یا عضو شورا نیز خواهد ماند».
هاشمی پیشنهاد می‌کند: «می‌توان با تغییر و تكمیل قوانین موجود و لزوم اعمال نظر مردم در انتخاب شهردار از این روش استفاده كرد به صورتی كه احزاب و گروه‌ها و مردم با انتخاب اعضای شورای شهر، نگاهی هم به شهردار مدنظر خود داشته باشند. شهردار از میان اعضای شورای شهر با حفظ عضویت در شورای شهر انتخابات شود. بدین‌صورت هم انتخابات پرشورتر می‌شود و هم شهردار رای مردم را دارد و هم اعضای شورای شهر در انتخاب شهردار دور نخورده و تضعیف نمی‌شوند».
نظرسنجی‌ها چه می‌گویند
نظرسنجی‌های شهرداری در این سال‌ها هم نشان می‌دهد که مردم موافق این هستند که شهردار منتخب مستقیم خودشان باشد تا با واسطه توسط شوراها برگزیده شود. در نظرسنجی‌ای که شهرداری تهران از شهروندان تهرانی در مرداد ۱۴۰۰ انجام داد و در زمستان ۱۴۰۰ با عنوان «مسائل شهر و انتخاب شهردار از نگاه شهروندان و صاحب‌نظران» منتشر شده، نشان می‌دهد که معیارهای انتخاب شهردار توسط مردم با شوراها تفاوت زیادی دارد و تهرانی‌ها به شهرداری با چهره سیاسی علاقه‌ای نداشتند.
درهفته پایانی مرداد ماه ۱۴۰۰ چند روزی مانده به انتخاب شهردار فعلی تهران، دو نظرسنجی تلفنی در سطح شهر تهران به انجام رسید که هدف آن دستیابی به ویژگی‌های شهردار مطلوب و مهم‌ترین مسائل و مشکلات شهر تهران از دیدگاه شهروندان تهرانی بود. دو گروه به این نظرسنجی پاسخ دادند؛ نخست ۱۲۰۰ نفر از شهروندان تهرانی که به صورت تصادفی انتخاب شدند و دیگر ۷۰ تن از صاحب‌نظران، برخی پژوهشگران و مدیران شهری که انتخاب آنان هدفمند بود.
در نظرسنجی عمومی، اندکی بیش از نیمی از پاسخگویان مرد بودند. میانگین سنی آنان ۴۶.۷ سال بود و حدود ۷۹ درصدشان متأهل، ۴۴ درصد شاغل، ۳۵.۳ درصد خانه‌دار و ۱۳.۳ درصد بازنشسته بودند. همچنین ۴۳ درصد دارای تحصیلات دانشگاهی و ۳۱.۳ درصد دیپلمه بودند. علاوه بر این حدود نیمی از پاسخگویان متولد تهران بودند و میانگین سکونت آنان در تهران ۳۷ سال به دست آمد.
در نظرسنجی صاحب‌نظران حدود ۸۷ درصد از پاسخگویان مرد بودند. میانگین سنی آنان ۴۴.۳ سال بود و حدود ۸۷ درصد نیز متأهل بودند. نسبت شاغلان در بین این گروه ۹۷ درصد به دست آمد که ناشی از هدفمند بودن انتخاب افراد است. حدود ۶۲ درصد آنان مسئولیت مدیریتی و ۳۸ درصد کارکنان متخصص بودند و تحصیلات ۹۷ درصدشان کارشناسی ارشد و دکتری بود.
نخستین نکته‌ای که در این نظرسنجی جلب توجه می‌کرد، بی‌اطلاعی شهروندان از مرجع انتخاب شهردار و شهردار تهران است. حدود ۵۳ درصد نمی‌دانستند چه نهادی شهردار تهران را انتخاب می‌کند. در این زمینه فقط دو‌پنجم پاسخگویان درست پاسخ داده بودند. همچنین فقط ۳۵ درصد می‌دانستند که شهردار وقت تهران چه کسی است و ۵۹.۵ درصد شهردار تهران را نمی‌شناختند. همین نکته نشان می‌داد که ارتباط شهرداری با مردم چندان قوی و سیستماتیک نیست.
یافته‌های این نظرسنجی نشان می‌داد که تهرانی‌ها بیشتر از بین ۹ ویژگی مطرح شده برای شهردار تهران فقط با ویژگی چهره سیاسی بودن شهردار بیشترین مخالفت را داشتند. ۶۴.۵ درصد از عموم مردم و ۶۰.۵ درصد از صاحب‌نظران با چهره سیاسی بودن شهردار تهران مخالف بودند. تخصص در حوزه شهری و شهرسازی، داشتن سابقه کار اجرایی در شهرداری و آشنایی با شهر و مردم تهران از ویژگی‌های مورد توجه تهرانی‌ها برای انتخاب شهردار بود.
یافته‌های این نظرسنجی نشان می‌داد که معیارهای انتخاب شهردار از سوی مردم با اعضای شورای شهر که به دنبال یک چهره سیاسی و ملی بودند، متفاوت است. اینکه سخنان وزیر کشور چه میزان از سوی دولت و مجلس پیگیری خواهد شد، مشخص نیست اما به نظر می‌رسد وزنه موافقان بیش از مخالفان شده است.
