توسط : درباره فرازوفرود جنبش‌های کشورهای عربی
محمد بوعزیزی، دستفروش تونسی در هفدهمین روز دسامبر سال ۲۰۱۰ جانش از ظلم به لب رسید بنابراین جلوی ساختمان شهرداری ایستاد و خود را آتش زد. او سه هفته بعد از دنیا رفت و در روزهایی که در بیمارستان درحال رنج کشیدن بود، پایان فصل بسیاری از دیکتاتوری‌ها رقم خورد. ابتدا تونس، بعد مصر، یمن، لیبی، بحرین سپس در سوریه؛ مردم برای اعتراض به خیابان‌ها آمدند. رئیس‌جمهوری وقت تونس از کشور فرار کرد، رئیس‌جمهوری مصر کناره‌گیری کرد و بعدها در دادگاه محاکمه شد، رؤسای‌جمهور یمن و لیبی توسط معترضان کشته شدند. اعتراضات در بحرین و سوریه به نتیجه نرسید، اگرچه بشار اسد حدود ۱۴ سال پس از بهار عربی در نهایت مجبور شد از کشور خارج شود و به روسیه پناه ببرد. سازندگی در این گزارش فارغ از اینکه تا چه اندازه این انقلاب‌ها به دموکراسی رسیدند به بهار عربی پرداخته است و اینکه چرا آن زمان در سوریه متوقف شد؟
جرقه در تونس
ماجرا از یک دستفروش ۲۶ ساله تونسی آغاز شد، ماموران سد معبر شهرداری راه محمد بوعزیزی را بستند و در برابر اعتراض، اهانت و ضرب‌وشتم نثارش کردند. بوعزیزی ابتدا راه شکایت و قانون را پیش گرفت اما نتیجه نداشت بنابراین ۱۷ دسامبر سال ۲۰۱۰ جلوی ساختمان شهرداری خود را آتش زد. آتش خاموش شد اما محمد که سه هفته در بیمارستان تحت درمان بود از دنیا رفت. اعتراضات از شهر محمد بن‌عزیزی آغاز شد و در عرض چند روز به تظاهراتی مرگ‌بار در سرتاسر تونس تبدیل شد. در این میان حتی عیادت بن‌علی از محمد بوعزیزی در بیمارستان که قول تنبیه خاطیان، اصلاحات و ایجاد هزاران فرصت شغلی مناسب برای جوانان را داده بود هم نتیجه نداشت و اعتراضات ادامه یافت. زین‌العابدین بن‌علی، رئیس‌جمهوری وقت تونس ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱ از کشور فرار کرد و این اتفاق انگیزه‌ای شد برای طغیان در دیگر کشورها.
دومینوی خشم ادامه یافت
همزمان با این وقایع حسنی‌مبارک، رئیس‌جمهوری مصر که از ۱۹۸۱ روی کار بود مورد اعتراض مردم قرار گرفت. ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱ تظاهراتی گسترده علیه دولت او آغاز شد و سه روز بعد که صدها هزار معترض بعد از نماز جمعه اقدام به برگزاری تظاهرات کردند. ورود ارتش حسنی‌مبارک به میدان، کار را خراب‌تر کرد و حسنی‌مبارک درحالی که خشم مردم بیشتر شده بود از حکومت کنار رفت. او چند ماه بعد به جرم سوءاستفاده از قدرت و کشتار تظاهرکنندگان در دادگاه محاکمه شد، اگرچه پرونده‌هایش در سال ۲۰۱۴ مختومه اعلام شد و در نهایت نیز سال ۲۰۲۰ از دنیا رفت. گلوله برفی به راه افتاده بود و مردم یمن هم از ۲۰ ژانویه ۲۰۱۱ علیه دولت علی عبدالله صالح، رئیس‌جمهوری وقت در خیابان‌ها بودند. ژوئن ۲۰۱۱ صالح مورد سوءقصد قرار گرفت و پس از انتقال او به بیمارستانی نظامی در عربستان، توافق انتقال قدرت تدوین شد اما کار آن هم بالا گرفت به طوری که یمن تا سال ۲۰۲۲ و میانجیگری سازمان ملل برای آتش‌بس هم درگیر جنگ و خونریزی بود. رئیس‌جمهوری سابق یمن هم البته از این غائله جان سالم به در نبرد. سال ۲۰۱۷ خودروی حامل او هدف حمله قرار گرفت و کشته شد. تظاهرات در لیبی از فوریه ۲۰۱۱ ابتدا در بنغازی سپس مصراته علیه حکومت ۴۲ ساله معمر قذافی آغاز شد. یک ماه بعد اعتراضات به جنگی مسلحانه در خیابان‌های تبدیل شد تا جایی که شورای امنیت سازمان ملل متحد این کشور را منطقه پرواز ممنوع اعلام کرد و ناتو نیز برای جلوگیری از پیشروی نیروهای قذافی به شهر بنغازی، حملات هوایی خود را آغاز کرد. ۶ ماه گذشت تا معترضان بر طرابلس مسلط شوند و دو ماه بعد هم معمر قذاقی در حوالی شهر سرت دستگیر و به دست مردم کشته شد. مردم هم با الهام از بهار عربی در این کشورها نسبت به نظام پادشاهی در این کشور معترض شدند اما طولی نکشید که پای نیروهای نظامی به اعتراضات مردم کشیده شد. درگیری‌ها بالا گرفت و حتی در ساعت‌هایی حکومت نظامی اعلام شد اما در نهایت اعتراضات سرکوب شد.
پرونده سوریه
مردم سوریه هم از بهار عربی عقب نماندند و از همان ماه نخست سال ۲۰۱۱ با حمله یک افسر پلیس به مردی در دمشق، اعتراضات خیابانی خود را آغاز کردند. درگیری حکومت بشار اسد با معترضان هم خیلی زود شدت گرفت و آگوست همان سال به درگیری مسلحانه تبدیل شد به طوری که گفته می‌شود تا فوریه ۲۰۱۲ دست‌کم معترضان سوریه‌ای کشته شده‌اند. مردم شهرهای مختلف سوریه نظیر دمشق، درعا و حمص روزهای جمعه علیه اسد به خیابان‌ها می‌آمدند و حکومت بشار اسد هم معترضان را سرکوب می‌کرد. بعدها این اعتراضات دومینو‌وار ادامه یافت ازجمله پس از دستگیری ۱۵ کودک در جریان شعارنویسی، تعداد زیادی از مردم به خیابان آمدند اما درگیری و دستگیری معترضان به ویژه در شمال سوریه ادامه یافت. ارتش سوریه در ژوئیه ۲۰۱۱ تانک‌ها را هم به خیابان آورد و معترضان را تحت شدیدترین سرکوب‌ها قرار داد و حتی شایع شد که تیراندازی به سمت معترضان از درون آمبولانس‌ها انجام می‌شود و طی آن ۱۱ نفر نیز کشته شده‌اند. معترضان دیگر با نام گروه‌های مخالف مسلح شناخته می‌شدند که مناطقی را هم تحت کنترل خود درآوردند. همزمان دبیرکل سازمان ملل متحد، سرکوب‌ها را محکوم کرد و اتحادیه عرب هم تلاش کرد تا با فشار بر دولت سوریه، حملات متوقف شود اما مداخلات نتیجه نداد. در آن زمان با وجود اعتراض بسیاری از کشورهای همسایه ازجمله عربستان سعودی و ترکیه و برخی کشورهای غربی، بشار اسد حاضر نشد از حکومت کناره‌گیری کند. درگیری‌های داخلی در سوریه در سال‌های بعد به سلسله درگیری‌های نظامی میان ترکیه و سوریه بدل شد تا دست‌کم به مناطق کردنشین این کشور دست پیدا کند.
برخی عواملی که سقوط را عقب انداخت
دولت اسد در بحبوحه اعتراضات از همه‌پرسی قانون اساسی سوریه و اصلاحات سخن گفت. این همه‌پرسی بدون حضور ناظران جهانی برگزار شد اما بساط دیکتاتوری برچیده نشد و با وجود آتش‌بس در سال ۲۰۱۲ اما باز مذاکرات صلح نتیجه نداد. در این شرایط سوریه با حمایت دو کشور ایران و روسیه توانست از بحران عبور کند؛ به عنوان مثال، زمانی که مجمع شرکت‌کنندگان اجلاس کشورهای اسلامی خواستار توقف فوری خشونت‌ها در سوریه و به تعلیق درآمدن عضویت این کشور در سازمان شدند، ایران با آن مخالفت کرد. نیروهای مستشاری جمهوری اسلامی ایران هم برای حمایت از حکومت دمشق و مقابله با نیروهای داعش وارد سوریه شدند که به تثبیت حکومت در سوریه انجامید. بنابراین تا پیش از این حتی تصرف چاه‌های نفتی سوریه نیز نتوانسته بود، اسد را سرنگون کند اما در نهایت ۱۰ روز پیش حکومت او هم سقوط کرد. سیدمحمدعلی تقوی، دانشیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در مقاله‌ای تحت عنوان «ریشه‌های بهار عربی و دومینوی فروپاشی رژیم‌های عرب» به چرایی این موضوع پرداخته است که چرا برخی از این خیزش‌ها ناکام ماندند. او در پژوهش خود که آذر ۹۶ در ماهنامه دولت‌پژوهی دانشگاه علامه طباطبایی به چاپ رسیده، چنین نتیجه گرفته است: «حکومت‌هایی که با مدیریت سیاسی خود توانستند، حمایت بخش قابل ملاحظه‌ای از مردم (حتی فقط یک اقلیت قدرتمند) را جلب کرده و نیز وفاداری بدنه اصلی ارتش را نسبت به خود حفظ کنند از خطر سقوط رهایی یافتند. ممانعت حکام از شکل‌گیری اجماع جهانی علیه خود و بهره‌گیری از تاکتیک‌های مناسب در حوزه داخلی دو نکته مهم در این زمینه بوده است که دولت‌های عربی پس از خروج از شوک غافل‌گیری سقوط بن‌علی به تدریج از یکدیگر آموختند». در جریان «بهار عربی» چهار حکومت عربی که در ابتدای گزارش از آنها نام برده شد، سرنگون شدند؛ سه حکومت بحرین، اردن و تا حدی عربستان با مشکلات جدی روبه‌رو شدند و حکومت (سوریه) دستخوش جنگ داخلی شد، اگرچه در نهایت پرونده این حکومت توسط معارضین مسلح با محوریت گروه تحریرالشام بسته شد.
