مجتهد برابری‌خواه

“منیره گرجی‌فرد”، قرآن‌پژوه و تنها زنی که به عضویت مجلس خبرگان درآمده بود، در ۹۵سالگی درگذشت

منیره علی‌گرجی‌فرد مرداد سال ۱۳۵۸ با بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار رای وارد مجلس خبرگان قانون اساسی شد اما سنگ‌اندازی‌ها به قدری زیاد بود که پس از انحلال این نهاد قانون‌گذاری دیگر در هیچ انتخاباتی نامزد نشد. او نخستین و آخرین زنی بود که پس از انقلاب وارد مجلس خبرگان شد و سال‌ها بعد زمانی که از او پرسیدند، چرا در انتخابات دیگری شرکت نکردید، گفت توبه محض کردم. می‌گفت، در آن مدت ۳ ماه به اندازه ۵۰۰ سال رنج کشیده است؛ از همان روز نخست و نخستین جلسه. نه دختر کسی بود و نه همسر یک شخصیت مهم سیاسی؛ یک آدم معمولی بود که در آن مجلس ۷۳ نفره آن زمان که تنها ۹ نفر بالای یک میلیون رای داشتند، یکی از آن ۹ نفر بود. منیره علی، قرآن‌پژوه و از شخصیت‌های مهم تاریخ معاصر ایران که پس از ازدواجش بیشتر با نام فامیل گرجی شناخته می‌شد، سرانجام ۲۳ دی ‌ماه سال ۱۴۰۳ در روزهایی که هوای تهران غرق در آلودگی بود از دنیا رفت. سازندگی به همین مناسبت نگاهی به آرا، عقاید و اقدامات یکی از مهم‌ترین زنان پس از انقلاب ایران پرداخته است.

آغاز راه
سال ۱۳۰۸ در خیابان ایران و کوچه عین‌الدوله به دنیا آمده بود؛ کوچه‌ای که در آن زمان بسیاری از وزرا و حکما در آن زندگی‌ می‌کردند. پدر منیر در زمین‌های سرخه‌حصار اطراف تهران به کشاورزی مشغول بود و اگرچه دختران در آن زمان کمتر به مدرسه می‌رفتند اما منیره علی از ۵سالگی به مدرسه رفت، تحصیلات ابتدایی ومتوسطه را به پایان رساند و در ۱۵ سالگی با مردی کفاش که اصالتاً اهل گرجستان بود، ازدواج کرد. سال چهارم دبستان که بود، قرآن را نزد پیرمرد نابینایی آموخت و از همان زمان آیه‌های قرآن را به شکل تطبیقی می‌خواند و به تفسیر می‌رسید. در جوانی به پیشنهاد آیت‌الله طالقانی همراه او به محافل مذهبی می‌رفت تا پاسخ‌گوی سوالات زنان باشد.

در مجلس خبرگان چه گذشت
برای زدودن نگاه جنسیتی از متون دینی خیلی تلاش کرد و معتقد بود که قرآن مردانه نیست بلکه مردانه تفسیرش کرده‌اند. سال ۱۳۵۸ هم که نمایندگان در مجلس خبرگان قانون اساسی به بررسی اصل نوزدهم رسیدند و می‌خواستند این اصل را تصویب کنند که: «مردم ایران از هر قوم و قبیله‌ای که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد شد»، دقیقاً آنجا که می‌خواستند از برابری تمام افراد ملت در مقابل قوانین کشور بگویند، گفته بود بنویسید اعم از زن و مرد اما قبول نکردند. تلاش می‌کرد اصول و مفادی به قوانین اضافه شود که حق برابری زن و مرد در آن حفظ شود و یکی از این مفاد همین بود: «از آنجا که زن در خانواده نقش زیربنایی دارد باید حقـوق معنوی و مادی بـه‌خصوص مادران کاملاً مراعات شود و زندگی مشترک نباید مانع آزادی مشروع و رشـد فرهنگی زن شود و بــرای پاسداری از حقوق خانواده باید دادگاه صالح تشکیل شود». خیلی تلاش کرد اما نتوانست آرا اکثریت آن مجلس را جلب کند. سعی کرد واژه رجل در قانون اساسی حذف شود چون معتقد بود، مقام رییس جمهوری زن و مرد ندارد اما باز نتوانست مانع آن شود. تلاش‌هایش را که بی‌نتیجه دید پس از انحلال مجلس دور همه چیز را خط کشید و جلسات قرآن خود را ادامه داد: «شما نمی‌دانید در مجلس خبرگان چه خبر بود. نه یک لقمه نان خوردم، نه یک ریال حقوق گرفتم. هیچ چیز». یکی از نمایندگان شیراز که با ۴۰۰ هزار رای وارد مجلس شده بود در جلسه اول حضور یک زن را مورد عتاب قرار داده و گفته بود: «این مجلس، مجلس گناه است. یک زن و ٧٠ مرد؟!» زهر این جمله زیاد بود اما به هر حال آن نماینده همان روز پاسخ خود را در جملات منیره خانم گرفت: «من که مطمئن هستم که گناهی در اینجا نمی‌کنم و شما به آقایان هم توهین کردید که جای خود دارد ولی من نزدیک دو‌ میلیون رای آورده‌ام، درحالی‌ که شما ٤٠٠‌ هزار رای دارید من که نمی‌توانم جواب مردم را بدهم شما می‌توانید جواب ٤٠٠ ‌هزار نفر را بدهید؟ اگر گناه می‌کنید پس تشریف ببرید به‌ سلامت».

درباره برابری، چند همسری و حجاب اجباری
منیره علی (گرجی‌فرد)‌ معتقد بود که در قرآن اصل برابری زن و مـرد وجود دارد، آن هم در شرایطی که خداوند در قرآن زنان را بــه‌ عنوان الگو معرفی کرده: «بعـد از خـدا نقـش آفرینش بر عهـده زن اسـت. خداوند مریم را به ‌عنوان یک نمونـه معرفی می‌کند. خداوند آسیه همسر فرعون را بـه‌ عنوان یک الگو معرفی می‌کند. زنی که همسر فرعون و طاغوت زمانه اســت. از سوی دیگر، در قرآن از اشـتباهات همسران پیامبران سـخن گفته شده. مقصود این است کـه همسر پیامبـر بودن جایگاهی نیست کـه هویت زن بـا آن تعریف شود. یک زن می‌تواند همسر فرعـون باشد و در والاترین جایگاه نسبت بــه زنان پیامبران. می‌گویند زنان ناقص‌العقــل هســتند. این مزخرفات را از کجا می‌آورند؟ پـس خداوند یک موجـود ناقص‌العقـل آفریده تا تمام انبیا از بطن او بـه وجود آیند؟» منیره گرجی درباره چند همسری نیز نظری متفاوت‌تر از دیگران داشت. می‌گفت که این موضوع باید با توجه به جامعه بررسی شود و باید ببینیم در چه جامعه و با چه فرهنگی و در کجا زندگی می‌کنیم: «در زمانی کــه قرآن بر پیامبر نازل شد، شرایط متفاوت بود. چند همسری بدون هیچ محدودیتی وجود داشت و هیچ جایگاه و ارزش انسانی برای زن در نظر گرفته نمی‌شد. این حکم در آن شرایط و در آن جامعه بود. الان دیگر دلیلی برای چندهمسری وجود ندارد». او همچنین درباره حدیثی که «جهـاد زن را همسرداری خوب او بیان می‌کند نیز چنین نظری داشت: «از کجا معلوم این حدیث صحیح باشد. این احادیث جعلی هستن. گوشه‌خانه نشستن و جزیی از وجود مرد و تمنیات مادی او شـدن جهاد است؟ در ایـن صورت زن اصلاً وجـود خارجی و عینی نـدارد و صرفـاً در خواسته‌های مـرد حل می‌شود و در احتیاجات مادی مرد، فنا می‌شـود». منیره گرجی‌فرد در گفت‌وگویی که با نشریه واحد مطالعات و حقوق زنان انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف داشت درباره آیه ۳۴ سوره نسا که درباره اجازه به مردان برای ضرب‌وشتم زن در صورت امتناع است هم سخن گفته بود که در این ضرب در عربی تنها به معنی کتک زدن نیست و این تفاسیر به علت عدم آشنایی با زبان عربی است و این کلمه در آن آیه به معنای هشدار است. نظر او به حجاب اجباری هم براساس آیه‌های قرآن منفی بود چراکه معتقد بود، نمی‌توان کسی را با زور و اجبار با حجاب کرد حتی در اعتراض به این موضوع با امام ملاقات کرد ولی خب جزئیات آن جلسه را هیچ وقت بیان نکرد.
گرجی‌فرد در سال ۱۳۸۷ کتاب «نگرش قرآن به حضور زن در تاریخ انبیا» را منتشر کرد که بازتابی از نگاه عمیق او به جایگاه زن در متون دینی بود. این زن قرآن‌پژوه ۲۳ دی‌ ماه از دنیا رفت و پیکر او سه‌شنبه ۲۵ دی ۱۴۰۳ طبق وصیت خود، بدون هرگونه تشریفات و با حضور خانواده، شاگردان و جمعی از علاقه‌مندان ایشان برگزار شد. شخصیت‌های زیادی ازجمله رئیس‌جمهور، وزیر ارشاد، سیدمحمد خاتمی درگذشت این شخصیت فرهنگی و قرآنی ایرانی را تسلیت گفتند.