توسط : فرشاد گلزاری، گروه بین‌الملل
«اردوغان رویای احیای دوباره امپراتوری عثمانی را در سر دارد و در نشست فلسطین، اتهامات و سیاه‌نمایی علیه اسرائیل را دنبال کرد. او رویای فروپاشی اسرائیل، فتح قدس و رهبری جهان اسلام را در سر می‌پروراند. اردوغان! به دیدن سریال‌های ترکی و رویاپردازی ادامه بده. با واقعیت روبه‌رو شوید و بردن ترکیه به تاریکی را رها کنید. شما مایه شرم میراث آتاتورک و ملت ترکیه هستید». این عبارت واکنش یسرائیل کاتز، وزیر خارجه اسرائیل در پاسخ به سخنرانی اخیر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه است که به زبان ترکی و عبری توسط وی منتشر شده و واکنش‌های بسیار زیادی را در داخل و خارج از اسرائیل در بر داشته است. اینکه چرا وزیر خارجه اسرائیل چنین موضعی را اتخاذ کرده به درون‌مایه سخنان اردوغان در کنفرانس انجمن «پارلمان‌ها برای قدس» در استانبول برمی‌گردد. رئیس‌جمهوری ترکیه در این کنفرانس اعلام کرد: «هر کس از اسرائیل انتقاد کند، متهم به یهودی‌ستیزی است اما ما تسلیم این نوع تهدیدها نمی‌شویم، ما باید تلاش کنیم تا فجایع علیه برادران خود در غزه را نادیده نگیریم و اسرائیل را در برابر قانون پاسخگو کنیم». اردوغان در ادامه با بیان اینکه آنچه در ۷ اکتبر رخ داد، توجیهی برای جنایات اسرائیل علیه فلسطینی‌ها نیست، اعلام کرد: «ما برادران خود در جنبش حماس که از سرزمین خود در برابر اشغالگران دفاع می‌کنند را به عنوان یک جنبش آزادی‌بخش ملی تلقی می‌کنیم و هرگز در برابر نسل‌کشی علیه مردم غزه سکوت نمی‌کنیم که بیش از ۲۰۰ روز است به تنهایی مقاومت می‌کنند».
اگر به سخنان اردوغان نگاهی عمیق‌تر بیندازیم به وضوح می‌بینیم که او پا را فراتر از این گذاشته و انتقادهای خود را برخلاف گذشته به سمت نتانیاهو جهت‌دهی کرده است. او با اشاره به اقدامات نخست‌وزیر اسرائیل بیان کرد که «نتانیاهو مانند جنایت‌کاران قبل از خود است و نامش به عنوان قصاب غزه در تاریخ ثبت شده است. کسی که می‌خواهد فرعون امروز را ببیند، راه دور نرود و به کسی که در ۲۰۳ روز گذشته ۳۵ هزار فلسطینی را کشته، نگاه کند». این مواضع بدون شک برای تل‌آویو و کابینه اسرائیل که حالا از افراطی‌ترین راست‌گرایان تشکیل شده، قابل هضم نیست و به همین دلیل است که وزیر خارجه اسرائیل با وجود اینکه چند روز از این اظهارات رئیس‌جمهوری ترکیه گذشته، باز هم به وی تاخته است. در این میان، وزارت خارجه ترکیه هم به این موضوع واکنش نشان داده و با صدور بیانیه‌ای، پاسخ انتقادهای یسرائیل کاتز را داده است. دستگاه دیپلماسی ترکیه روز جمعه در حساب کاربری خود در پلتفرم ایکس (توئیتر سابق) با اشاره به پست وزیر خارجه اسرائیل که در آن از اردوغان انتقاد کرده بود، این رفتار وی را «بی‌پروا و سطح پایین» توصیف کرد. در بیانیه وزارت امور خارجه ترکیه آمده است که «هدف قرار دادن اردوغان پس از اینکه وی حقایق را همانطور که وجود دارد، بیان کرد، نشان‌دهنده وضعیت روانی فعلی دولت اسرائیل است. تمام اعضای کابینه اسرائیل در مقابل دادگاه محاکمه خواهند شد».
اما در این میان شاهد آن هستیم که موضعی متفاوت‌تر در این راستا از سوی رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه اتخاذ شده است. براساس گزارش روزنامه ترکیه‌ای «ینی شفق» هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه دیروز شنبه اعلام کرده است که «ما حامی بازگشت به مرزهای ۱۹۶۷ و راه‌حل دو دولتی هستیم. ترکیه آماده است تا بهعنوان یک ضامن عمل کند. ما از همان ابتدا در این باره حرف زده‌ایم و در صورت ضمانت کردن ترکیه، هم اسرائیل و هم فلسطین احساس آسودگی خواهند داشت». این اظهارات فیدان درحالی صورت گرفته که وی یک هفته پیش با اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس و سامح شکری، وزیر خارجه مصر که به ترکیه سفر کرده بودند، دیدار کرد. در همین راستا رسانه‌های عربی با اشاره به سفر هنیه به ترکیه گزارش دادند که آنکارا در تلاش است میان جنبش حماس و اسرائیل وساطت کند و جای مصر و قطر را بگیرد و حتی اخباری مبنی بر انتقال دفتر سیاسی حماس از دوحه به آنکارا مطرح شده که سپس حماس آن را تکذیب کرد. در این راستا برخی از رسانه‌های ترکیه و خبرگزاری‌های غربی به این نکته اشاره کرده‌اند که کانال وساطت ترکیه به طور مستقیم تحت اشراف و نظارت رجب طیب اردوغان خواهد بود و او از طریق روابط خود تلاش خواهد کرد که به توافقی نهایی برای پایان دادن به جنگ غزه دست یابد.
قطع روابط اقتصادی: نیاز یا الزام؟
آنچه در این میان باید مورد نظر قرار بگیرد این است که تمام این زدوخوردهای سیاسی و ردوبدل شدن پیام‌ها و هشدارهای دیپلماتیک درحال صورت گرفته که اخیراً اردوغان اعلام کرده که ترکیه قرار است روابط اقتصادی خود با اسرائیل را قطع کند. او چهارشنبه گذشته در نشست خبری با فرانک والتر اشتاین‌مایر، رئیس‌جمهور آلمان که به آنکارا سفر کرده بود، اعلام کرد: «آنچه در غزه رخ می‌دهد، ظلمی است که شبیه ندارد و نتانیاهو امنیت تمام منطقه ازجمله مردم خود را تهدید می‌کند و از این طریق می‌خواهد عمر سیاسی خود را طولانی‌تر کند. تنش‌ها میان ایران و اسرائیل نمونه‌ای از خطرات جنگ غزه بر ثبات منطقه بود. نباید جنایت‌هایی که اسرائیل در نوار غزه مرتکب شد را نادیده گرفت. ما برای حفظ روابط تجاری با اسرائیل تلاش نمی‌کنیم و این امر پایان یافت. نوار غزه درحال از بین رفتن است، درحالی که غربی‌ها در کنار اسرائیل ایستاده‌اند». این سخنان اردوغان می‌تواند طعنه‌ای به آمریکا و اروپا در بحث حمایت از اسرائیل طی ۶ ماه اخیر ارزیابی شود؛ چراکه اشتاین‌مایر در همین نشست خبری مدعی شد که اگر حمله حماس در هفتم اکتبر نبود، جنگ کنونی غزه رخ نمی‌داد و بدون ایجاد چشم‌انداز سیاسی بلندمدت برای فلسطینی‌ها، اسرائیل از امنیت برخودار نخواهد شد».
فارغ از این مسائل اگر به بطن موضوع قطع روابط اقتصادی ترکیه و اسرائیل رجوع کنیم، می‌بینیم که در این میان اردوغان اعلام کرده «ترکیه تنها کشوری است که بار دیگر محدودیت‌های تجاری شامل ۵۴ محصول را بر اسرائیل اعمال کرده و آنکارا به قطع روابط تجاری با اسرائیل ادامه خواهد داد و ممکن است بقیه روابط را قطع کند».
اینکه رئیس‌جمهوری ترکیه می‌گوید، کشورش ممکن است «سایر روابط با اسرائیل را قطع کند» به نوعی می‌تواند اشاره ضمنی به قطع روابط سیاسی باشد که این موضوع را اگر در کنار مواضع هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه مبنی بر میانجی‌گیری بین فلسطین و اسرائیل قرار دهیم یک تضاد مشخص پدیدار می‌شود اما در مورد قطع روابط اقتصادی دو طرف و مواردی که می‌تواند مشمول این موضوع شود هنوز ابهاماتی وجود دارد. سوزان فراسر، خبرنگار آسوشیتدپرس در این خصوص نوشته است که محصولاتی ازجمله آلومینیوم، فولاد، محصولات ساختمانی، سوخت جت و کودهای شیمیایی در فهرست اعلام شده از سوی ترکیه قرار دارد و در مقابل، اسرائیل اعلام کرد که آماده اعلام ممنوعیت واردات محصولات ترکیه است. در این راستا و طبق گزارش انجمن سازندگان اسرائیل، تل‌آویو حدود ۷۰ درصد مصالح ساختمانی مانند آهن و یک‌سوم سیمان خود را از ترکیه وارد می‌کند. تحلیلگران هم بر این اعتقاد هستند که این میزان از انواع مصالح به نوعی برای ساخت‌وساز در اراضی اشغالی و در بحث گسترش شهرک‌های صهیونیست‌نشین به کار گرفته می‌شود که البته طی سال‌های گذشته هم این روند متوقف نشده و ترکیه حکم تامین کننده اصلی این مصالح را داشته است.
در این راستا باید توجه داشت که عدم ارسال این اقلام از سوی ترکیه به اسرائیل می‌تواند، ساخت‌وسازها را که مورد نظر کابینه افراطی نتانیاهو بوده با تعویق روبه‌رو کند و حتی اگر این اتفاق رخ ندهد آنچه ب ه‌عنوان یک ضربه حداقلی برای تل‌آویو می‌توان در نظر گرفت افزایش بهای ساخت‌وساز در اراضی اشغالی است. دلیل این امر هم بسته شدن مجرای مستقیم واردات مصالح و کالاها از بنادر اسرائیل مانند بندر ایلات است و از سوی دیگر باید توجه داشت که از زمان شروع جنگ در غزه، اسرائیل بسیاری از کارگران ساختمانی فلسطینی را اخراج کرده که این موضوع را باید در چارچوب یک پرونده سیاسی – اقتصادی قلمداد کرد. ناگفته نماند که براساس داده‌های وزارت بازرگانی ترکیه، حجم صادرات این کشور به اسرائیل در سال گذشته (۲۰۲۳) از ۴/۵ میلیارد دلار فراتر رفت و اسرائیل را به سیزدهمین مقصد صادراتی ترکیه تبدیل کرد. در سال ۲۰۲۲ هم میزان صادرات ترکیه به اسرائیل چیزی در حدود ۷ میلیارد دلار گزارش شده است. این اعداد از آن جهت اهمیت دارد که بدانیم ترکیه اساساً کشوری محروم از منابع انرژی است و عمده درآمد این کشور از طریق جذب توریسم و صادرات غیرنفتی تامین می‌شود.
اما نکته نهایی که به‌نوعی جنبه داخلی برای اردوغان دارد و به صورت مستقیم با روابط ترکیه و اسرائیل در ارتباط خواهد بود این است که در داخل این کشور وی مورد انتقاد احزاب مخالف همچنین افکار عمومی خود قرار دارد. در داخل ترکیه این انتقاد به اردوغان وارد است که چرا با وجود تجربه حمله کماندوهای یگان «شایتت ۱۳» ارتش اسرائیل به ناوگان آزادی یا همان کشتی ماوی مرمره در سال ۲۰۱۰ که برای کمک‌رسانی از آنتالیا عازم غزه بود و منجر به کشته شدن ۹ نفر از شهروندان ترکیه شد و با عنایت به ادامه اقدامات اسرائیل طی ۶ ماه اخیر علیه غزه باز هم اردوغان روابط تجاری خود را با اسرائیل دنبال می‌کند؟ واقعیت این است که اغلب تحلیلگران اقتصادی به‌خصوص کارشناسان اقتصادی سیاسی معتقدند که ترکیه با توجه به مشکلاتی ازجمله تورم افسارگسیخته که حالا باعث باخت حزب عدالت و توسعه در انتخابات اخیر شهرداری‌ها شده، راهی ندارد جز اینکه یک بندبازی سیاسی را در دستور کار قرار دهد. در این خصوص هامیش کینیر، تحلیلگر ارشد خاورمیانه و شمال آفریقا در موسسه ریسک مستقر در بریتانیا معتقد است که ملاحظات داخلی پشت تصمیم ترکیه برای اعمال محدودیت‌های تجاری بر اسرائیل وجود دارد. او معتقد است که حزب حاکم در تلاش است تا پایگاه خود را در پی شکست اخیر در انتخابات محلی از این طریق مجدداً احیا کند. بر همین اساس باید گفت که اقدام ترکیه درخصوص قطع روابط اقتصادی با اسرائیل هم نوعی «نیاز» خواهد بود و هم می‌توان آن را «الزام» قلمداد کرد. امری که اردوغان را به نوعی بر سر دوراهی قرار داده است.
