توسط : ملاحظاتی پیرامون سیل اخیر مشهد و هجوم حریصانه به منابع طبیعی و محیطی این شهر
محمدرحیم رهنما، استاد دانشگاه فردوسی مشهد
آثار تغییرات اقلیمی را که نتیجه افزایش درجه حرارت زمین ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای بعد از انقلاب صنعتی است در جابه‌جایی فصول سال، میزان بارش، شدت بارش، زمان بارش، آب شدن یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح آب دریا، خشکسالی و… جست‌وجو می‌کنند. این تغییرات آثار زیان‌بارتری در کشورهای جهان سوم دارد، کشور ما نیز از عواقب این تغییرات بی‌نصیب نمانده است. از سیل‌های سیستان‌وبلوچستان گرفته تا سیل اخیر مشهد. آنچه مهم است، پدیده‌های ناشی از تغییر اقلیم مانند ورود سامانه‌های باران‌زا به کشور و احتمال بارندگی در مناطق مختلف تا حد زیادی قابل پیش‌بینی و اعلام است اما مساله عمده آمادگی و مواجه با آن و اتخاذ تمهیدات لازم برای جلوگیری از خسارات ناشی از چنین وقایعی است که در هاله‌ای از ابهام مانده و نتیجه‌اش ویرانی و خسارات جانی، مالی و… است. بنابراین مساله تا حدی روشن است ولی راه‌حل و چگونگی مقابله با آن مساله‌ای است که نیاز به بررسی دارد. در واقع موضوع مدیریت شهری فعال در مقابل منفعل و کار خوب و خوب کار کردن و پیشگیری به از درمان است را مطرح می‌نماید که از اصول بنیادین برنامه‌ریزی و مدیریت شهری پایدار محسوب می‌شوند.
دامنه جنوبی مشهد از جنوب غربی(پل پرتویی دوراهی شاندیز- طرقبه) تا جنوب شرقی(پلیس راه طرق) حدود ۲۵ کیلومتر طول دارد. این دامنه به نوعی میراث طبیعی شهر محسوب می‌شود و نقش مهمی در زیبایی‌شناسی محیطی و چشم‌انداز و منظر شهری و تفرجگاهی مشهد ایفا میکند. همین ویژگی‌ها زمینه دخل و تصرف به این منطقه را از ده‌ها سال قبل در قالب احداث تاسیسات نظامی، انتظامی، گردشگری، مجتمع‌سازی و بلندمرتبه‌سازی و احداث کنارگذر جنوبی و هدایت توسعه شهر به این سمت در قالب تجدیدنظر در طرح جامع و تفصیلی و تهیه طرح‌های موضعی و موضوعی و ویژه فراهم کرد. با فراهم شدن بستر قانونی(طرح‌های موضوعی و موضعی و طرح تفصیلی) شدت مداخله و دخل تصرف و تغییر کاربری تشدید شد، اقداماتی مانند احداث طرح کمربند سبز و پارک خورشید نیز بر مرغوبیت منطقه و احداث بخش‌های از کمربند جنوبی بر حرص و طمع سوداگران و سرمایه‌گذاران شرکت‌ها و موسسات دولتی، شبه‌دولتی و خصوصی. سوق سرمایه‌ها اعم از دولتی، شبه‌دولتی و بخش خصوص به منطقه با فراهم کردن بستر قانونی در قالب ارائه طرح‌های توسعه شهری فراهم شد. مساله طبیعت، حفظ محیط زیست، چشم‌سارهای منطقه، منظر منطقه، مسیل‌های منطقه، راه‌آب‌ها و شبکه رودخانه‌ای و شبکه زهکشی منطقه در زیر زنجیر وسایل مکانیکی به فراموشی سپرده شد. همراه با این تغییرات، قانونی جریان‌های مهاجرتی نیز در بخش‌هایی از این دامنه مانند نه دره، شقایق الستی، شهرک‌های بهارستان، سیدی و… مسیر غیرقانونی خود را طی می‌کرد، منطقه‌ای حاشیه‌نشین به صورت نواری طولانی اما منقطع، دامنه جنوبی مشهد را به ویژه در بخش‌هایی به صورت لکه‌های ناپیوسته ظهور کرد به طوری که الان بیش از صدها هزار نفر حاشیه‌نشین در این منطقه زندگی می‌کنند و در دامنه جنوبی مشهد ترکیبی از توسعه برنامه‌ای بازارمدار و غیربرنامه‌ای(حاشیه‌ای) با هم در تملک و توسعه شهری به صورت ترکیبی(با برنامه و بی‌برنامه) برای تصرف و تملک زمین و غارت منابع محیطی طبیعی رقابت می‌کنند.
نتیجه این گسترش کالبدی- فضایی شهری علاوه بر تخریب دامنه‌های ارزشمند طبیعی منطقه، منظر محیطی را متاثر کرده است. اجرای کلان پروژه‌های عمرانی مانند احداث کمربند جنوب و محتمع‌های عظیم مسکونی(آبادگران، طوس‌گستر و…) غارت منابع محیطی که سرمایه ملی محسوب می‌شدند را تشدید کرده است. به‌طوری که موضوع کوه‌خواری توسط مسئولان ارشد کشور به عنوان خطری جدی به مسئولان محلی گوشزد شد. این موضوع البته ترمزی در شدت تخریب ایجاد کرد و در بعضی قسمت‌ها، روند تخریب‌‌ها متوقف اما در بخش‌های دیگر به صورت خزنده به دلایل مختلف ادامه یافت.
از دیگر آثار چنین هجوم حریصانه و غارتگرانه به منابع طبیعی- محیطی منطقه، سر بر افراشتن برج‌های بلند نه تنها در دامنه‌ها بلکه بر قله ارتفاعات منطقه است که اکوسیستم طبیعی منطقه را از هم پاشیده، بسیاری از آبراه‌ها، چشمه‌سارها، مسیل‌ها،قنات‌ها را خشکانده و زهکش‌های طبیعی منطقه را تخریب کرده است و بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی از منطقه ناپدید شده‌اند. بسیاری از روستاها (چهارچشمه، نجفی و…) درحال ناپدید شدن و تعدادی نیز درحال تحول (روستای زکریا و…) هستند.
شاید ضدتوسعه‌ترین نتایج هجوم بی‌پروا و غیرعقلانی به منطقه تغییر کاربری اراضی و احداث بزرگراه‌ها، احداث مجتمع‌های مختلف مسکونی، گردشگری، فرهنگی، تجاری و در نهایت تخریب سیستم شبکه زهکشی منطقه و تخریب آبراهه‌ها و مسیل‌هاست. یکی از نتایج آن ویرانی و خسارت به صدها منزل و از بین رفتن جان ده‌ها انسان بی‌گناه است که در سیل اخیر مشهد در منطقه سیدی به وقوع پیوسته است.
تهیه نقشه شبکه رودخانه‌ای و زهکشی دامنه‌های جنوبی مشهد با استفاده از فناوری‌های سیستم اطلاعات جغرافیایی، نشان از تعداد زیادی آبراهه کوچک و بزرگ در دامنه جنوبی شهر مشهد دارد که در پی مداخله گسترده و تغییر کاربری و تخریب دامنه‌ها برای احداث بلوارها، کنارگذر جنوبی، مجتمع‌های مختلف مسکونی، تجاری، صنعتی، گردشگری و نظامی تخریب شده‌اند.
خیابان شهید صیدآبادی (فرعی ۶۹- بلوار سپاه) در سیل اخیر به شدت خسارت دیده است. این خیابان مسیر عبور روان‌آب و سیل یکی از شاخه‌های فرعی است که در یکی از زیرحوزه‌های فرعی رودخانه کشف‌رود قرار دارد. وسعت این حوزه فرعی حدود ۱۷۵۰ هکتار است.
بررسی میدانی منطقه و ترکیب آن با نقشه‌های تهیه شده از شبکه زهکشی منطقه نشان از احداث خیابان بر مسیر رودخانه و تخریب آن دارد. گرچه کانالی کوچک در میانه خیابان حفر شده است. این کانال نیز پر از لجن است. سرریز شدن آب باران بر اثر شدت زیاد در فاصله زمانی کم (۳۸ میلی‌متر) و عدم وجود پوشش گیاهی و به منظور جلوگیری از سرعت‌گیری شدید آب باران منجر به حرکت آب در سطح زیرحوضه آبریز شده و به ورودی خیابان فرعی ۶۹ رسیده، توسط دیواری که در حکم سد عمل می‌کرده، باعت جمع شدن آب پشت دیوار و افزایش آن شده است که با فشار بیشتر باران و تجمع آب، در پشت دیوار، دیوار شکسته و آب باران با شدت بیشتر وارد خیابان فرعی ۶۹ بلوار سپاه شده و به دلیل پارک ماشین‌ها از یک طرف و عرض کم خیابان و نبود کانالی برای انتقال آب، آب وارد منازل ساکنان حاشیه خیابان شده و منجر به خسارات فراوانی به املاک در مسیر سیل شده است.
یکی از مهم‌ترین عوامل تخریب منازل در حاشیه خیابان فرعی ۶۹، بلوار سپاه، احداث دیوار پیرامون اراضی بایر در جنوب خیابان و عمود بر آن است که دیوار به مثابه سدی در ابتدا که آب را در پشت خویش نگه داشته عمل کرده است، منتهی پس از آنکه حجم آب پشت دیوار افزایش یافته، فشار آب باعث تخریب دیوار و حرکت سیل‌وار آب ذخیره شده به داخل خیابان فرعی ۶۹ بلوار سپاه و تخریب و آب‌گرفتگی و تخریب منازل و اسباب اساسیه ساکنان شده است.
پیشنهادات
دامنه جنوبی مشهد با طول تقریبی ۲۵ کیلومتر، چشم‌انداز زیبایی را برای منظر شهری مشهد به لحاظ مناظر طبیعی به وجود آورده است. منتهی در چند دهه اخیر به طور رسمی و غیررسمی در قالب طرح‌های توسعه شهری و رشد حاشیه‌نشینی، بخش‌های وسعیی از این میراث طبیعی ماندگار تصرف و دستخوش تغییر کاربری شده است، به طوری که در نتیجه اجرا ابرپروژه‌های عمرانی مانند کنارگذر جنوبی و ده‌ها بلوار و احداث مجتمع‌های بزرگ مسکونی – تجاری، گردشگری و نظامی، نه‌تنها باعث کاهش دسترسی مستقیم مردم به این تفرجگاه زیبایی طبیعی برای شهروندان شده، بلکه باعث تغییر و منقرض شدن مسیر آبراهه‌های طبیعی و خشکیده شدن چشمه‌سارها و تغییر جریان هوا و از میان رفتن گونه‌ای جانوری وگیاهی بومی منطقه شده است. در کنار این تغییرات اجرای نه‌چندان عالمانه طرح‌های عمرانی و ساختوسازهای دستگاه‌های دولتی و شبه‌دولتی و بخش خصوصی – عمومی هم منجر به تخریب مسیر رودخانه‌ها و رعایت نکردن حریم آنها شده است. این موضوع به حدی شدید بوده که مسئولان ارشد نظام را هم به واکنش واداشته و لفظ کوه‌خواری را برای غارت این میراث طبیعی به کار برده‌اند. بنابراین، این مسائل باعث جاری شدن سیل در این مسیل‌ها در مواقعی که شدت بارندگی چندان قابل پیش‌بینی نیست، شده است. سیلاب این روزهای مشهد و ویرانی و خرابی‌ها و کشته شدن چندین شهروند نتیجه چنین فعالیت‌های نابخردانه و حریصانه است. بنابراین به منظور جلوگیری از احتمال چنین خطراتی در آینده پیشنهاداتی به شرح زیر ارائه می‌شود:
تجدیدنظر در طرح‌های توسعه شهری و منطقه کلانشهری به منظور حفظ میراث طبیعی دامنه حنوبی مشهد به طول تقریبی ۲۵ کیلومتر و رعایت شرابط جغرافیایی طبیعی و زیست‌محیطی در طرح‌ها
شناسایی کلیه شبکه آبراهه‌های اصلی و فرعی منطقه و تعیین وضعیت آنها به لحاظ میزان ریسک‌پذیری و خطرزایی آنها.
تقویت پوشش گیاهی دامنه‌های جنوبی شهر و استفاده از گونه‌های بومی و سازگار با محیط زیست به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و افزایش نفوذپذیری آب و جلوگیری حرکت بارش‌ها و سیل‌خیزی منطقه.
برداشتن کلیه موانع فیزیکی ازجمله دیوارکشی‌ها در مسیر رودخانه‌ها و کانال‌ها به منظور کاهش خطر سیل.
لای روبی کلیه کانال‌ها به منظور انتقال سریع سیلاب در مواقع ضروری.
احداث پل بر روی مسیرهای و بلوارها در مناطقی که به دلایل نامعلومی چنین سازه‌های بنا نشده، ولی در این حادثه مشخص شده که نیاز به احداث پل و سیل‌بند و دیوار ساحلی برای انحراف سیل وجود دارد.
شناسایی نقاط حادث خیز اعم از آب‌گرفتگی، رانش دامنه‌ها و زمین به منظور جلوگیری از خطرات آتی.
