توسط : عمادالدین باقی، جامعه شناس و پژوهشگر حقوق بشر
بخش دوم: ارمغان نابودی محیط‌زیست برای بشریت
در یادداشت قبلی پیرامون خطر نقض گسترده حقوق بشر و بی‌اعتبار شدن قواعد بین‌الملل و گسترش جنگ‌ها در تهدید موجودیت بشریت سخن گفته شد.
در تاریخ بشر همیشه جنگ‌ها بیش از صلح و میانگین مدت صلح کوتاه‌تر از مدت جنگ‌هاست اما نکته مهم این است که گرچه سازمان ملل موفق به پایان دادن بعضی جنگ‌ها شده (هرچند که قبل از سازمان ملل نیز همه جنگ‌ها به نحوی پایان یافته‌اند) اما جنگ‌های قدیم به دلیل رودررو بودن، تلفاتش کمتر و نقش عواطف انسانی بیشتر بود و در جنگ‌های جدید وسایل کشتارجمعی به وجود آمده و انسان‌ها بدون رویارویی چهره به چهره و تاثیر آن بر عواطف از ابزارهای کشتار جمعی استفاده می‌کنند.
گرچه محققان دریافته‌اند که «سال‌های دهه ۱۹۶۰ تا اواسط دهه ۱۹۸۰ در سراسر جهان میزان جنگ‌ها افزایش یافت و از سال ۱۹۹۱ شمار جنگ‌ها رو به كاهش گذاشت» اما تلفات جنگ‌ها در دهه‌های اخیر در مقایسه با جنگ‌های سنتی بیشتر بوده‌اند و اکنون نیز با پدیده بمب‌های هسته‌ای اتمی و نیتروژنی و جنگ‌های میکروبی و ماهواره‌ای و پهپادی مواجه هستیم. وقتی تولید و فروش سلاح‌های پیشرفته گسترش یافته و بودجه نظامی کشورها رشد می‌کند، یعنی جنگ‌افزارها ذخیره شده و جهان آبستن کشتارهای بیشتر است.
اما این فقط جنگ نیست که موجودیت بشریت را تهدید می‌کند. ممکن است حتی پیش از اینکه جهان از این طریق به نابودی کشیده شود، رویدادهای دیگری همین نتیجه را رقم بزنند. در مورد رویدادهایی که خارج از اختیار بشر است مانند اصابت شهاب‌سنگ بزرگی که کره‌زمین را نابود خواهد کرد و فیلم‌های علمی- تخیلی زیادی که به عنوان یک احتمال به آن پرداخته‌اند، سخن نمی‌گویم بلکه رویدادهایی که ناشی از خطاهای خود بشر است را مدنظر دارم.
«دانشمندان می‌گویند، زمین در دوران کهن پنج رخداد هولناک را که به انقراض تقریباً تمامی گونههای جانوری انجامیده، پشت سر گذاشته و تنها برخی تک‌سلولی‌ها و جانوران را ساده باقی گذاشته است»، آیا ما دوره ششم خواهیم بود؟ انسان‌های ادوار گذشته هم نمی‌خواستند شاهد نابودی بشریت باشند اما تکرار آن نشان می‌دهد باز هم ممکن است تکرار شود. برای مثال، مساله گرمایش زمین که سال‌هاست کشورهای بزرگ برای حل آن گرد هم می‌آیند هنوز نمی‌توان از حل نهایی آن سخن گفت.
تکنولوژی‌های مدرن موجب دخل و تصرف‌های بشر در طبیعت شده‌اند و فرآیند توسعه در تقابل با محیط زیست قرار گرفته است. پدیده‌هایی چون گازهای گلخانه‌ای، پارگی لایه ازن، گرم شدن زمین، گسترش بیماری‌های جدید، آلودگی سفره‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی و اقیانوس‌ها که با مرگ‌های دسته‌جمعی آبزیان و پرندگان زنگ خطر را به صدا درآورده، بشریت را متوجه بحرانی بزرگ کرده است. اگر تا دیروز بشریت نگران جنگ جهانی سوم بود اینک با تهدید مشترکی، بزرگ‌تر از جنگ جهانی روبه‌رو شده است که یکی از آنها خشکسالی است و ادامه روند کنونی تخریب طبیعت و محیط زیست، موجودیت سیاره زمین را به خطر انداخته است.
در دو دهه گذشته جنبش‌های زیست‌محیطی در جهان رشد فراوانی یافته‌اند و در همه زمینه‌ها از محافظت از گونههای مختلف جانوری تا پوشش‌های گیاهی، جنگل‌ها و دریاها را در برمی‌گیرد به نحوی که اصطلاح سبز و سبزسازی فراتر از گونههای گیاهی و حفاظت از هوای پاک رفته و به همه فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست اطلاق می‌شود. احساس این خطر جدی جهانی است که اهمیت ورزش کنشگران زیست‌محیطی را نشان می‌دهد و متاسفانه در کشور ما با برجسته‌ترین آنها مقابله امنیتی شد و با اتهامات ناروایی به حبس‌های طولانی محکوم شدند؛ «دکتر کاووس سیدامامی- که در زندان جان باخت- مراد طاهباز، نیلوفر بیانی، طاهر قدیریان، هومن جوکار، امیرحسین خالقی، سام رجبی، سپیده کاشانی) و به‌رغم اعتراضات حقوقی و حتی نظرات کارشناسی خود وزارت اطلاعات، عده‌ای از آنها هنوز در زندان هستند.
اکنون خطر نابودی محیط زیست یکی از مهم‌ترین عوامل نابودی بشریت است. دمای هوا هر سال نسبت به گذشته با افزایشی محسوس همراه بوده و بسیاری از کشورها در ایجاد آن نقش موثر دارند. «طبق گزارش پروژه جهانی کربن در خرداد ۱۳۹۶ چین با تولید سالانه ۱۰۳۵۷ میلیون تن دی‌اکسید کربن بزرگ‌ترین کشور آلوده‌کننده هوا، آمریکا با تولید سالانه ۵۴۱۴ میلیون تن در ردیف دوم، هند با تولید سالانه ۲۲۷۴ سوم، روسیه با تولید سالانه ۱۶۱۷ میلیون تن چهارم، ژاپن با تولید سالانه ۱۲۳۷ میلیون تن پنجم، آلمان با تولید سالانه ۷۹۸ میلیون تن ششم و ایران با تولید سالانه ۶۴۸ میلیون تن گاز دی‌اکسیدکربن در ردیف هفتم قرار دارد».
نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به‌عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده است. این امر سبب افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین، ذوب شدن یخچال‌های قطب شمال و جنوب و در نتیجه آزاد شدن گاز متان شده است. پدیده «پناهندگان اقلیمی» که رو به گسترش است یکی از نتایج آن است اما بحران آب و غذا از همه حیاتی‌تر است و ایران ازجمله آسیب‌پذیرترین‌ها در بحران مرگبار آب است که بر اثر حکمرانی نامطلوب و غیرعلمی، سفره‌های زیرزمینی را که هزاران سال ذخیره شده به نابودی کشانده و با پدیده فرونشست‌های مکرر و آسیب‌پذیری بیشتر در برابر زلزله و آلودگی مواجه کرده است.
جنگ آب یکی از تراژیک‌ترین نتایج این بحران است. انسان‌هایی که برای زنده ماندن و نجات از تشنگی انسان‌های دیگر را می‌کشند.
به قول یکی از محققان، زمان نگران شدن به سر آمده و اکنون وقت عمل فرا رسیده است. بدون‌شک خودکامگی در برخی کشورها می‌تواند، موجب تشدید و انتشار بحران و تسریع روند فروپاشی باشد اما نجات بشر نیازمند یک عزم جهانی است. اجلاس‌های جهانی آب‌وهوا با حضور رهبران جهان، گرچه با چالش‌ها و اختلافاتی برگزار شده اما نفس گردهمایی رهبران جهان برای هر این تهدید بشری نشان‌دهنده میزان جدی بودن خطر است.
البته مدیریت منابع انسانی سبز، ایده‌های سبزسازی فرآیند تولید و محیط زیست، گسترش روی‌آوری به انرژی‌های پاک به جای سوخت‌های فسیلی و پیدایش صنعت نوپای گوشت آزمایشگاهی که به بهره‌مندی از گوشت با همان طعم و خواص می‌انجامد بدون نیاز به کشتن حیوانات که سبب زوال یا محدودسازی دامداری صنعتی و کاهش گازهای گلخانه‌ای می‌شود، روزنه‌های امید است.
بزرگ‌ترین پشتیبان رویکردهای محیط زیستی، حقوق بشر است و آموزش مردم از همه چیز مهم‌تر است در شرایطی که بسیاری از مردم جهان نوک‌بینی خود را می‌بینند و از استفاده گسترده پلاستیک و پخش آن در طبیعت آگاهی ندارند و فقط مهم این است که امروز خود را به سر کنند و به طبیعت و نسل بعد از خودشان اهمیت نمی‌دهند، این مساله آینده را بیشتر تهدید می‌کند.
با وجود روزنه‌های امید اما متاسفانه همزمان رویکردهای ناهماهنگ دیگری با این تلاش‌ها اتخاذ می‌شود که حیات بشر روی کره زمین را به شیوه‌های خاموش و موثرتری تهدید می‌کنند.
