توسط : سعید خوش‌بین، خبرنگار سازندگی
رجب طیب اردوغان به احیای ایده‌های قدیمی علاقه زیادی دارد. زمانی می‌خواست امپراتوری عثمانی را احیا کند، زمانی به دنبال ثبت و ضبط افتخارات فرهنگی کشورهای همسایه بود و اکنون قصد دارد، ایده قدیمی راه‌آهن برلین- بغداد را احیا کند.
بیش از یک قرن پیش آلمان‌ها سعی داشتند در عراق بندری احداث کنند و از طریق خط آهنی که به ترکیه سپس به برلین می‌رسید به خلیج‌فارس دسترسی داشته باشند. نام این پروژه را «راه‌آهن برلین- بغداد» گذاشته بودند و هدف از احداث آن این بود که نیروهای آلمانی با سهولت به خلیج‌فارس رفت‌وآمد داشته باشند. پس از فروپاشی عثمانی در ۱۹۱۸ کمتر از نیمی از خط راه‌آهن در کشور ترکیه باقی ماند. قسمت تکمیل نشده به طول ۴۰۰ کیلومتر در عراق در دهه ۱۹۳۰ تکمیل شد و اولین قطار در مسیر استانبول- بغداد در سال ۱۹۴۰ به حرکت درآمد. خط آهن حجاز، که از دمشق به جنوب منتهی می‌شود، در همان زمان برنامه‌ریزی و ساخته شده و به عنوان بخشی از پروژه راه‌آهن بغداد به حساب می‌آید. دولت انگلستان از ایده راه‌آهن برلین- بغداد خوشحال نبود و به عناوین مختلف سعی کرد در برابر آن ایستادگی کند. در نهایت این ایده با شکست متحدین در جنگ جهانی اول به سرانجام نرسید و به فراموشی سپرده شد. اکنون دولت ترکیه در نظر دارد با صرف 17 میلیارد دلار سرمایه، بخشی از این ایده قدیمی را احیا کند. ایده‌ای که اگر اجرایی شود به تجار این کشور امکان می‌دهد تا مسیر ایران را دور بزنند. رئیس‌جمهور ترکیه هفته گذشته به عراق سفر کرد تا درباره اجرای این ایده قدیمی به عنوان یکی از مهم‌ترین پروژه‌های اقتصادی مشترک با کشور عراق مذاکره کند. به گزارش رویترز در جریان این سفر مقامات چهار کشور عراق، ترکیه، امارات و قطر یادداشت تفاهمی برای ساخت مسیر ترانزیتی «راه توسعه» امضا کردند. مسیری که زمان حرکت کشتی‌های عبوری از کانال سوئز را 20 تا 25 روز کاهش می‌دهد و علاوه بر این به کشور ترکیه این امکان را می‌دهد که به خلیج‌فارس دسترسی داشته باشد. خط آهن جدید از بصره، دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل عراق می‌گذرد و از طریق بندر جیهان یا از طریق زمینی از استانبول به اروپا وصل می‌شود. پیش‌بینی می‌شود، پروژه «راه توسعه» که بندر بزرگ فاو عراق را با 1200 کیلومتر راه‌آهن و بزرگراه به مرز ترکیه متصل می‌کند به تدریج تا سال 2050 تکمیل شود.
راه توسعه از بندر بزرگ فاو عراق آغاز می‌شود که در شهر بصره در جنوب این کشور درحال ساخت است و یکی از بزرگ‌ترین بنادر خاورمیانه با عنوان طولانی‌ترین موج‌شکن جهان به طول 14 هزار و 523 متر خواهد بود. این پروژه همچنین عراق را از طریق خطوط زمینی و راه‌آهن به آسیا و اروپا وصل می‌کند و هدف آن کاهش زمان در حمل‌ونقل و تبدیل به یک مرکز ترانزیتی است.
بندر فاو یک کریدور جدید و یک بازار دست نخورده است. پیش از جنگ، بنادر در عراق اقدام به ترانزیت کالا می‌کردند اما مسائل امنیتی باعث شد که بخشی از ترانزیت از این بنادر متوقف و به بنادر ایران شیفت شود. درحال حاضر عراق می‌خواهد این بازار دست نخورده را احیا کند و به نظر می‌رسد که در ترانزیت و تجارت ایران این موضوع تاثیر بگذارد.
عراقی‌ها از مدت‌ها پیش طرح توسعه بندر فاو را دنبال می‌کردند و در سال میلادی که گذشت، توانستند با عرضه نفت در بازارهای جهانی مبالغ قابل توجهی از محل فروش نفت عایدشان شد و این موضوع به توسعه زیرساخت‌های آنها کمک کرد.
عراق مسیر کوتاهی به آب‌های آزاد و خلیج‌فارس دارد و این مسیر منتهی به بندر فاو و ام‌القصر است و از آنجایی‌که بندر ام‌القصر امکان گسترش نداشت از این‌رو بر توسعه بندر فاو متمرکز شدند.
از سوی دیگر، عراق جزو اتحادیه عرب است و در اتحادیه عرب پیمانی درخصوص مسائل گمرکی، ترانزیت و حمل‌ونقل تعریف شده است که مطابق با آن تعرفه‌ها در برخی موارد صفر یا اندک است که این موضوع در راه‌اندازی این کریدور کمک به عراق می‌کند. همچنین عراق می‌تواند از این مسیر کالاها را به شرق سوریه، اردن و حتی عربستان انتقال دهد.
منفعت عراق
عراق در سال‌های گذشته سعی کرده خود را از مناقشات منطقه‌ای دور نگه دارد. هر اتفاقی که در منطقه رخ داده، مقامات عراقی سعی کرده‌اند به آرامی از کنار آن بگذرند. پیام روشن آنها این است که هر اتفاقی می‌افتد، بیفتد، ما دیگر اهل دعوا نیستیم. این رویه بی‌دلیل نیست چراکه دو دهه پس از سقوط صدام حسین، دولت عراق هنوز نتوانسته، زیرساخت‌های خود را تقویت کند و امنیت را به کشور خود بازگرداند. با وجود اینکه در دو سال گذشته عراق از افزایش قیمت نفت بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار درآمد کسب کرده اما هنوز پروژه‌های زیربنایی این کشور در بخش زیرساختار ارتباطی و انرژی با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند.
در چنین شرایطی عراق مشاهده می‌کند که پروژه‌های زیادی اطراف مرزهایش درحال ساخت هستند. خیلی از کشورها به ساخت بندر رو آورده‌اند، برخی در حال احداث راه و جاده هستند. خط‌‌آهن‌های زیادی هم در دست احداث است که حمل کالا و مسافر را در منطقه تسهیل می‌کند. عراق نیز با کمک ترکیه به جمع این کشورها پیوسته و قصد دارد، بندر فاو را به کشور همسایه خود یعنی ترکیه متصل کند. عراق از سرمایه‌گذاری کلان برای توسعه جنوب خود استقبال می‌کند. ضمن اینکه یکی از اهداف تصمیم‌گیران عراق این است که فاو را به قطبی اقتصادی- ترانزیتی در خاورمیانه تبدیل کنند. با تکمیل این پروژه، بندر جدید فاو بزرگ‌ترین بندر خاورمیانه حتی بزرگ‌تر از بندر جبل‌علی دوبی خواهد شد.
براساس این طرح، قطارهای سریع‌السیر با سرعت ۳۰۰ کیلومتر مسیر 1200 کیلومتری را می‌پیمایند تا کالا و مسافر را به «فیش‌خابور» در استان دهوک واقع در اقلیم کردستان سپس به شبکه ریلی ترکیه برسانند تا از ترکیه به اروپا برسد. شرکت ایتالیایی PEG این مسیر را طراحی و شرکت فرانسوی Alstom مجری است.
عراق سودای راه‌اندازی کانال خشک را نیز در سر دارد. گذشته از راه‌آهن جنوبی- شمالی، شبکه‌ای پیچیده از بزرگراه و خطوط لوله نفت و گاز شکل‌دهنده این پروژه است که بندر فاو را به بندر مرسین ترکیه متصل می‌کند. بنا به تحقیقات دکتر آرش رئیسی‌نژاد، این پروژه دست‌کم ١٠ استان عراق را در برمی‌گیرد و می‌تواند خلیج‌فارس را به مدیترانه متصل کند. بازسازی بندر فاو، راه‌آهن عراق- ترکیه و کانال خشک بخشی از اَبَرپروژه ۱۷ میلیارد دلاری راه توسعه است؛ پروژه‌ای که سالانه ۴ میلیارد دلار و بیش از ۱۰۰ هزار شغل تولید خواهد کرد. عراق این پروژه را رکن اساسی اقتصاد آینده خود برای تبدیل به مرکز ترانزیت کالا میان آسیا و اروپا می‌بیند.
راه توسعه که با توافق اولیه میان امارات و ترکیه برای دور زدن ایران در حال تکمیل است، می‌تواند عراق را شریک زمینی- دریایی چین در BRI کند. واژه BRI به طرح راه ابریشم جدید یا طرح یک کمربند و یک جاده گفته می‌شود که یک طرح سرمایه‌گذاری در زیربناهای اقتصادی بیش از ۶۰ کشور جهان و توسعه دو مسیر تجاری «کمربند اقتصادی راه ابریشم» و «راه ابریشم دریایی» است که توسط چین در سال ۲۰۱۳ ارائه شده است.
به این ترتیب کشور عراق که در سال گذشته ماهانه دست‌کم 8/9 میلیارد دلار درآمد داشته هم‌اکنون در جست‌وجوی راهی برای کاهش نیاز به کانال سوئز و البته تنگه هرمز است.
موانع راه توسعه
«راه توسعه» با موانع زیادی مواجه است. در عراق گروه‌های زیادی با این خط آهن مخالف‌اند. شکی نیست که چنین پروژه‌ای به زیان ایران هم تمام می‌شود و ترکیه اگر می‌خواهد به نتیجه برسد باید ایران را راضی کند. راه توسعه که جای خود را در خط تجاری بین بندر مرسین ترکیه، بندرعباس ایران و بندر الشارقه امارات خواهد گرفت به دلیل ظرفیت تاثیرگذاری بر ژئوپلیتیک منطقه از طریق اتصال کشورهای خلیج به ترکیه در کانون توجه ایران قرار دارد. ایران نفوذ فعالی در عراق در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد. همچنین این پروژه با خطرات امنیتی و خطرات اقتصادی، محلی و منطقه‌ای زیادی مواجه است. از آنجا که این مشکلات ممکن است اجرای پروژه را دچار مشکل کند، آنکارا و بغداد در این رابطه رایزنی‌های زیادی انجام داده‌اند.
با این حال دیروز حزب کارگران کردستان- پ ک ک- اعلام کرد که نمی‌گذارد «راه توسعه» شکل گیرد. از سوی دیگر تمام مرزهای عراق و ترکیه در کنترل اداره اقلیم کرد شمال عراق است که مشکلات بودجه، انرژی، سیاسی و امنیتی با بغداد دارد. رجب طیب اردوغان در همین زمینه تلاش می‌کند تا موانع را برطرف کند اما این احتمال وجود دارد که او ناکام بماند.
اهمیت راه آهن
هر روز در جهان اطراف ما اتفاقات زیادی رخ می‌دهد که بر زندگی و کسب‌وکار ما اثر می‌گذارد. یک روز سیاستمداران ترکیه تصمیم می‌گیرند از طریق احداث سد، مانع خروج آب‌های روان از کشور خود شوند و به این ترتیب باعث خشکی رود دجله و تالاب هورالعظیم در جنوب ایران می‌شوند و روزی دیگر در عراق درباره احداث یک خط آهن بین‌المللی تصمیم گرفته می‌شود که می‌تواند، ایران را از یک مسیر مهم بین‌المللی حذف کند.
یکی از بخش‌های مهمی که در کشورهای پیرامونی ما روی آن به طور گسترده فعالیت کرده‌اند، توسعه شبکه حمل‌ونقل و محورهای مواصلاتی است. توسعه راه‌آهن، توسعه آزادراه‌ها و ساخت و توسعه فرودگاه‌های بزرگ، محور سرمایه‌گذاری بر روی ابرپروژه‌هایی هستند که در سال‌های اخیر، کشورهای منطقه روی آنها متمرکز شده‌اند. سرمایه‌گذاری در ساخت و احداث اسکله‌ها و بنادر مربوط به حمل‌ونقل دریایی نیز می‌تواند به موارد قبلی اضافه شود که بسیار قابل توجه است. نکته‌ای که در این میان لازم است مورد اشاره قرار گیرد این است که ستون فقرات توسعه پایدار در یک کشور بر روی فصل حمل‌ونقل قرار می‌گیرد. کشوری که در آن حمل‌ونقل یا جابه‌جایی کالا و انسان به سرعت انجام می‌گیرد، می‌تواند به سرعت رشد کند و توسعه یابد اما در کشورهایی که این جابه‌جایی سرعت چندانی ندارد و کند است یا با هزینه تمام شده بسیار زیاد صورت می‌گیرد، آن کشور از قافله رقابت با سایرین باز می‌ماند. یکی از نکات مهم دیگری که باید حتماً به آن اشاره کرد این است که ما باید تلاش کنیم در حوزه حمل‌ونقل هوایی، فرودگاه‌هایمان در مقایسه با کشورهای پیرامونی به یک مرکز ثقل، محور و هاب تبدیل شوند. در بخش حمل‌ونقل درون‌کشوری و جابه‌جایی کالاها و محصولات تولید شده و رساندن آنها به دست مصرف‌کننده خارجی و صادرات، ما به شبکه ریلی قدرتمندی نیازمندیم که متاسفانه در سال‌های اخیر در این بخش هم سرمایه‌گذاری‌ها متناسب با برنامه‌ریزی‌ها انجام نشده است. در نهایت اینکه هیچ کشوری نمی‌تواند به توسعه پایدار دست یابد مگر اینکه بخش حمل‌ونقل آن، چابک و کارآمد شود و سرمایه‌گذاری‌های زیادی روی زیربناها و فراسازه‌های آنها صورت گرفته باشد.
