Page 8 - 09-05-1403-1751 Sazandegi
P. 8
بررسی رویدادهای تاریخیحافظه سال هفتم شماره 1751 08
سهشنبه 9مرداد 1403
توزیع :نشر گستر امروز61933000 : سازندگی :روزنام هسیاسیواجتماعی صاحبامتیاز:حزبکارگزارانسازندگیایران مدیرمسئول:سیدافضلموسوی سردبیر:اکبرمنتجبی عکس :رضا معطریان مدیرهنری :رضا دول تزاده
زیرنظرشورایسیاستگذاری:سیدحسینمرعشی(رئیس) ،محمدعطریانفر،محمدقوچانی،علیهاشمی،سیدعلیرضاسیاس یراد،امیراقتناعی
ویراستار :سعیده آرینفر حروفچین :مجتبی دیدگر نشانی :تهران ،پاسداران ،نگارستان پنجم ،پلاک ، 8تلفن 22841262 :چاپ :امید نشر ایرانیان88537168 -9 :
یاد گمشده در تاریخ کارنامه :خاطرات هاشمی 1380
مشروطهخواه یا مشروعهخواه بازخوانی اندیشههای مصطفی رحیمی،سوسیالیست آزادیخواه در سالروز درگذشت او
نقدی بر شیخ فضلالله نوری
مخالف سرسخت مدرنیته به افکار ژان پل ســارتر علاقهمند شد ،در مه بهعنــوان راهحلی که نفع جامعــه را تضمین
شــیخ فض لاللــه نــوری در میکند،لازم و ضروری م یدانســت؛ نگاهی 1968در پاریس بود به حزب توده نزدیک شد نیره خادمی
ســالهای پایانی عمــر خود که قطعا متاثر از تجربه قضاوت بود .همزمان اما هرگز به آن نپیوست .او در جایی مینو یسد:
بــه عنــوان سرشــناسترین گروه تاریخ
مخالف مشــروطه ،تلاش کرد «من هرگــز عضو حزب توده نشــدم ولی به نگاه دقیقی به جامعهشناسی داشت و یکی از افراطدراختلاف 052
پــس از شــهریور ســال 1320روزهای صورت یک جســ توجوگر عدالت و آزادی نقاطضعفعلمحقوقدرایرانازنظرشنبود
تــا با مظاهر مدرنیتــه در ایران مصطفی رحیمی ،غرق در خواندن و مطالعه باقی ماندم» .مســلک خود را سوسیالیســم توجه به مباحث جامعهشناســی حقوق بود؛
مبــارزه کند ،اگرچــه درحال ادامه چهارشنبه 2خرداد
حاضر ،نگاهها به او متفاوت اســت؛ برخی معتقدند باید کتابها میگذشــت .دوره سکوت و زیستن انســانی مینامید؛ سوسیالیسمی که معتقد مقالات و ترجمههای زیادی هم در این زمینه تمدید تحریمهای آمریکا
بدون واژهها گذشته بود و در آن روزها بیشتر بود با آزاد یخواهی و دموکراســی همســاز و به دست گرفت. اخوی محمد[ ،رئیس شورای مرکزی حزب
به ســالهایی کههواخواه مشــروطه بودهم توجه کرداما از همه کتابهای احمد کســروی ،عطاالله همخوان است .از کمونیسم بیزار بود و دلایل کارگزاران ســازندگی] آمد .گفــت ،کارگزاران
برخــی دیگر همچنــان معتقدند که مشــهورترین چهره انستــخاابزنادگت [یرکیاه بسنا نتدجامشتهنورد،یه]زیدان هشاتهیبادرشتنبدلیاغخایرًات
مخالف مشــروطه در سالهای گســترش این جنبش در شهابپور و مطالعه درباره انطباق دادن اسلام بیزاری خود از کمونیســم و حزب توده را در Wمیراث و آثار تصمیمگرفت هاندکه20میلیونتومانهزینهکنندو
در شعر و داستان با وجود نوشتن چند اثر با علوم قرن بیستم ،نظر او را جلب کرد تا چند «کجرویهای حزب تــوده»« ،افتادن حزب گفت ،آقای [غلامحسین] کرباسچی[ ،دبیرکل
جامعه ایران اســت .او روحان یای بود که به علت فتوای سال بعد که ورود به دانشگاه ،دریچه دیگری توده در دامان شــوروی»« ،موافقت با تجزیه نتوانستبهطورجدیبهدنیایادبیاتراهیابد حزب کارگزاران سازندگی] هم انتقاداتی به آقای
ارتداد مشروطهخواهان محاکمه شد و در نهایت نهم مرداد [ســیدمحمد] خاتمی داشــته و آشیخ حسین
1288درمیدانتوپخانهتهراناعدامشد.یکیازاتهامات را به روی او باز کرد .حالا اما 22سال پس از ایران» و «دشمنی با مصدق» م یدانست و در و با وجود تمام تلاشی که در زمینه روشنگری هاشمیانهمدر مورد کمکهای بودج هایدولت
مرگ مشکوک او در نهم مرداد سال 1381آن مخالفت با حزب توده گفت بود« :چرا ما باید و تبییــن حقــو ق عامه و جامعه سیاســی و به حوزه علمیه قم اعتراض داشته است.
دیگر او ،همکاری و حمایت از محمدعلیشــاه در دوران معلطمرحسیاشسدنتنددااششــت وتا،حهتیمچاًگاًلاهبهدغهمدیغنه تصویر اتو کشیده در عکسها ،بهعنوان عصر ،جمعــی از اعضای حــزب اعتدال و
استبداد صغیر بود همچنین مسئولیت قتلهای این دوره را جس توجوگر و روشنفکر ایرانی ،کمتر توسعه آمدند .گفتند ،نتیجه بحثهای حزبیشان
نیز به او نسبت دادند. این شــده که از آقای خاتمــی و دیگران حمایت
تاثیر شــیخ فض لاللــه نــوری در دوران مخالفتش با دلیل کمتر در رســان هها مورد توجه قرار شناخته شــده اســت ،مگر به واسطه نکنند؛ فقــط در مورد آقای [علی] شــمخانی،
گرفت .همیشه درحال تحقیق و نوشتن نامه انتقاد یاش بــه آی تالله خمینی در [نامزد انتخابات ریاس تجمهوری] تردید دارند؛
تاســیس مجلس و نمود مدرنیته و مشروطه تاثیر بسیاری بود و حتــی در آن 100روزی که پس از روزهای پس از انقلاب. نظر صریحی ندادم و گفتم ،بهتر اســت به شیوه
درفضایسیاسیایرانگذاشتهبود.او مشروطهرامتضاد دمکراتیک در حزب عمل کنیــد و نظر اکثریت
اسلام م یدانســت و نگران بود که به واسطه آن ،مذهب و انــقلاب به زندان رفت هــم از پژوهش آنچه بیش از همه برای این روشنفکر، پذیرفته شود .بحث تمدید تحر یمهای آمر یکا علیه
جایگاه فقها و شرع مقدس از بین برود و بر همین اساس وشتجراجعمـتـهسیداسســیوت بصرنراداحشـتـکلتا.مبت هقرریغبًًما شاعر ،مترجم ،حقوقدان و پژوهشگر ایران و لیبی در کنگره آمریکا شروع شده است.
نظریه مشروطه مشروعه آن را پررنگ کرد. در ابتدای جوانی ،جالب بود کتابهای
صادق زیباکلام در این باره به ایسنا گفته بود« :یکی از هیچگاه در ویترین روشــنفکری ایران تئوریــک در آن فضای ناشــناخته بود؛
ایرادات او به مشــروطه آن بود که مشروطه با وضع قانون گذاشته نشــد و چهرهای که مریدساز مانند کســی که وارد دریا شــده باشد،
اساسی و وضع نهادی به نام پارلمان یا مجلسدر حقیقت باشــد از او به دســت نیامد .مصطفی انگار پا به محیطی گذاشته بود که بیرون
اختیار ســلطان اسلام را محدود میکند و شیخ فض لالله رحیمــی در پیشگفتار کتاب «مارکس رفتن از آن برایش مشکل بود .میگفت:
نفریــن میکند به مجلس و مشــروطهخواهان که شــما و سایههایش» اینچنین ادامه م یدهد: «این فضا در من تاثیر گذاشــت و وقتی
قدرت سلطان اسلام را دارید محدود میکنید .او این کار «نســل ما افسون شده بود به دو علت؛ به آن فکر میکنم ،تاســف میخورم .به
را حرام م یدانست .علت محبوبیت و علت جایگاهی که ما از خلأ دوران رضاشاهی بیرون آمده خودم م یگویم نباید دنبال آن م یرفتی اما پنجشنبه 3خرداد
ایدرندعوزرایزنا اننقالساابسًًاا بسالاغمریبپیدرداتکضرادده مرحوم شیخ فض لالله بودیم .در دوران رضاشــاه کتابی نبود و آن جریان در آن زمان جاذب های داشــت تشدید درگیریهای مسلحانه در ترکیه
به واسطه آن است که در منزل و دفتر کوشک بودم .وقتم با مطالعه
اگر بود ســطحی بود .ما م یخواســتیم که نمیتوانستم از تاثیر آن در امان بمانم. و اســتراحت گذشت .بیشتر وقت سیما ،صرف
هســتند و مخالف؛ بنابراین هر کسی که علیه غرب باشد بدون اینکه هیچ وقت عضو حزب توده شــده نوکر روسها بشــویم؟ مساله رهایی از ارباب دنیایخودرابشناسیموکتابیپاسخگویاین
برایآنهااحترامقائ لاند،حالاشیخفض لاللهمحترماست اوظمهعامراــتوًناًالموزعدهدهاهـیـرایایسـشـــعتارجگمونه هوارییمم ییدهشنودد
چونمشــروطهراکهغربیبودهدرمقابلآنم یایســتد، نیاز وجود نداشــت .علت دوم افسو نشدگی باشمیابایکیازنویسندگانآنتماسمستقیم است ،نه عوض کردن ارباب».
نسل ما این بود که در مقابل کتابهای متعدد داشته باشم ،دچار شیفتگی خواندن آثار آنها
مرحومجلالآ لاحمدمحترمشمردهمیشودچوندربرابر حزب توده ،کتابی نبود که با آن افکار منحرف Wحقوقدانی کمتر شناخته شده شده بودم». و راهکار مشــخص نمیکننــد و در عی ن حال
میگویند نبایــد شــعارهای غیرقاب لاجرا داد.
غربم یایستد.درحالحاضربرایبرخینیزهرچهرهو در نایین به دنیا آمد و برای دبیرستان به یزد بهدرستیوبااستدلالمقابلهکند.راهافسون آقایان [احمد] توکلی و [محمود] کاشانی ،منفی
شخصیتیکهرن گوبویغربستیزیداشتهباشد،محترم
شمرده میشود و در رابطه با مرحوم شیخ فض لالله که یک رفت .یک تا دو سال در اصفهان درس خواند باز بود ،خیلی باز» .نخستین کتابی که سال Wمترجمی در قامت چپ و در رد چپ حرف م یزنند.
مصطفی رحیمــی در نخســتین نگاه به و بــرای گذراندن دوران دانشــگاه در رشــته ۱۳۴۵با عنوان «یأس فلسفی» در انتشارات
روحانیغربستیزاست،م یتوانیدحدسبزنیدکهچقدر واســطه ترجمههای زیادی که در زمینه آثار حقوق به تهران سپس به فرانسه رفت .بعد از نیل منتشــر کــرد را به محمــود اعتمادزاده با پیگیــری آمریکا ،اســرائیل و [حکومت]
خودگردان فلسطین با شــرطهایی توصیههای
اعتبار پیدا میکند». ســارتر و کامو انجام داده اســت ،شــناخته دوران کارشناســی در ایران سابق های 10ساله (به آذیــن) تقدیم کــرد .در دهــه 40کتاب [جــورج] میچل[ ،رئیس گــروه حقیقتیاب]
به هر ترتیب جنبش مشــروطه در ایران از خاستگاه
عصر روشــنگری و انقلاب فرانســه بود کــه مذهب و میشــود و علاوه بر آن به علت تسلط بسیار در دادگستری داشــت .وقتی هم که به تهران «اگزیستانسیالیســم و اصالت بشر» نوشته را پذیرفت هاند و اســرائیل گفته به ارتش دســتور
بالا بر اندیشــههای چپ هم در قامت متفکر برگشــت دوباره در دادگســتری مشغول شد ســارتر را ترجمه کرد و آن را به ابوالحســن
سلطنت را زیر ســوال میبرد و بر عقلانیت مدرن تکیه علاقهمند به این اندیشــ ه یا مارکسیست از او بنابراین در مرحله اول حقوقدان بود اما باز هم نجفی تقدیم کرد اما نقد او بر کتاب رســتم و داده اســت که به داخل منطقه دولت خودگردان
میکرد .عبدالعلی حائری از محققان تاریخ مشروطه در حملــه نکند و فقــط از خود دفــاع کنند .یک
علــت جدایی فض لالله نوری از مجلس و مشــروطیت یاد کردهانــد ،اگرچه چاپ کتاب «مارکس و از این منظر کمتر به او پرداخته شــده است .اسفندیار شاهرخ مسکوب برای او شهرت به هواپیمای آموزشــی سســنا از بخش خصوصی
سایههایش» شــایعه مارکسیست بودن او را سالها در سیستم قضایی ایران قضاوت کرد ارمغان آورد .در این دوره ،مصطفی رحیمی با
مینویســد« :پس از تصویب قانون اساســی ،شــیخ برای همیشه رد کرد .رحیمی در این کتاب با و قانــون و تاریــخ آن را خوب م یدانســت .مجله انتقاد کتاب که توسط نشر نیل منتشر لبنان وارد خاک اســرائیل شده و بر فراز حیفا،
فض لاللهکهمتوجهشدمشروطهبااسلامسازگاریندارد هلیکوپترهای اسرائیل آن را ساقط کردهاند.
ازدیگر رهبران روحانی انقلاب جدا شــده و به مخالفت نقدمنصفانهمارکس،تکلیفخودوجامع هاش کتابی در تفسیر قانون اساسی مشروطه نوشته میشد ،همکاری میکرد و مجموعه مقالات در ترکیه ،درگیریهای مسلحانه زیاد شده و
او نیز در سال 1345با عنوان «یأس فلسفی» دحرکدوانمشـتـجگامههتودرریی»سکمه تیقشریدبًً.ا بود که سالها را با مارکــس ،چپ ،تودهای ،کمونیســم و
با تصویب قوانین برگرفته از قوانین غربی پرداخت .این توسط نشــر امیرکبیر منتشر شــد .از او 7 کتاب «اصول سوسیالیســم معلوم کرده بود .هرچند كمتر بو احرخاینرًًااقدتو نصفارددیی،گبرااعز زنثدانشیـاـنداتعتبصحاربانی در کنار
مخالفت ریشه در مسائل ایدئولوژیکی و نظری داشت. اســت
شیخ فض لالله اعلام کرد که برای مطابقت این قوانین با ب ه عنوان یك نویســنده صاحبنظر و بیشتر همان مقدمه کتاب «قانون اساســی و اصول مجموعه مقالات 22 ،ترجمه ،سه داستان و مردهانــد .هندوســتان در کشــمیر ،آتشبــس
قوانین اسلامی باید از پنج نفر از مجتهدین تراز اول تهران ب ه عنوان «مترجم آثار ســارتر» شناخته شده دموکراسی» بود را منتشر كرد .در آن روزهای یک مجموعه شعر و 9مجموعه پژوهشی به
به انتخاب علما ،امور مجلس را تحت نظارت خود قرار اما علاوه بر تاثیر چشــمگیری كه در معرفی انقلابی به واسطه این کتاب ،نکات مهمی را جا مانده است .در مقال ههای متعددی که در کمهسپـاـیپح[ژیاهُنُاپلی را لغو کــرده اســت .جمعی از
دهند تا از تصویب قوانین مخالف شــرع مقدس اسلام متفكر بزرگ غرب« ،ژان پل سارتر» و مكتب در زمینه تشــکیل حکومت جمهوری تبیین مطبوعات دهه ۴۰تا ۷۰نوشــت ،تصویری ارتدوکس عرب اعلام کردهانــد
ُُاادزرتوُُامدر،توکردهوبکـسـهارسهکیـاتـاعولریی یبکونههاامنبیایعدجذرهعاخذنورا]هخـهوـاماهینیک یطرادوهارب،رکااززه
جلوگیریکنند». معروف او«،اگزیستانسیالیسم» داشته ،خود کــرد .بعد هم در نام های خطــاب به آی تالله از یک روشــنفکر ایرانی به جا گذاشــت
او در ســال ۱۲۲۲در روســتای لاشک منطقه کجور نیز صاحب عقاید و اندیشــههای ارزشمندی خمینی به صــورت واضح و روشــن درباره که ذهنی نقاد و جســ توجوگر داشــت و
مازنــدران به دنیا آمده بــود و از دوران کودکی به تحصیل اســت .در مقال های کــه در پنجمین همایش نوع حکومت اظهارنظر کــرد .معتقد بود که در عیــن حال از موهبــت صراحت کلام و
علوم دینی مشــغول شــد و بعد به تهران آمد و برای ادامه پژوهشهای زبان و ادب فارسی به بررسی و ســاختار حکومت باید بهنوعی تنظیم شــود شجاعت سیاسی برخوردار بود .مبارزه او تأسف کند.
تحصیــل به نجف رفت .بعد از نجف به ســامرا رفت و با تحلیل افكار و آثار مصطفی رحیمی پرداخته که ضامن قوانین متعالی و بقای حسننیتها با ناآ گاهی بود و برای این کار مقالهنویسی جمعه 4خرداد
میرزای شیرازی آشنا شد و این آشنایی ،باب فعالیتهای در این باره آمده اســت« :ازجمله دیدگاههای باشــد .توجه به مباحث حقــوق عمومی را را انتخاب کرده بود .هنگام مرگ 76ســال 25نفر کشته در یک مراسم ازدواج
سیاســی را باز کرد تا به جنبش مشــروطه و مخالف با آن داشــت و چند کار منتشر عمــده او «تمــدن غرب و در منزل بودم .برای رفع اشــکالات احتمالی
رسید .شیخ فض لالله نوری به حکم ابراهیم زنجانی در ۹ نشــده نیز از او باقیمانده فرهنگ بازرگانی» است كه به بررسی [کتاب] فرهنگ قرآن پرداختم؛ جلد
مرداد ۱۲۸۸حدود یک ســاع تونیم مانده به غروب در اول آن را منتشر کردهایم .دیشب در بی تالمقدس
میدان توپخانه به دار آویخته شد .مهدی بامداد در کتاب بود که بدونشک مهمترین در واقــع ،بنیــان و زیربنای غربی در یک مراســم ازدواج ،ساختمان بزرگی
آن کتــاب «مارکــس و اندیشــههای سیاســی او را فروریختــه و در لحظات اول 25نفر کشــته و
نقش روشــنفکران در تاریخ معاصر ایــران تاکید کرده که سایههایش» بود؛ کتابی که تشــكیل م یدهد .نگاه ویژه 300نفــر زخمی شــدهاند و هنــوز جمعی زیر
شــیخ فض لالله نوری به دستور هیا تمدیرهای که پس از آوارند .در شمال اســرائیل هم در یک عملیات
انحلال مجلس عالی تشکیل شد به دار آویخته شد .گفته سالها در بارهاش پژوهش این نویسنده متفكر به مقوله شهادتطلبانه [ســازمان] جهاد اسلامی ،یک
کرده بود و امید داشــت به «روشــنفكر و روشنفكری» نفر کشــته و 50نفر زخمی داده و اســرائیل هم
میشــود ،مهدی نوری ،فرزند شیخ فض لالله نوری و پدر کمــک آن بتواند بــه قول و حل مشــكلات ناشــی از ب هرغم اعلام آتشبس به غزه حمله کرده است.
نورالدین کیانوری که از حامیان سرسخت مشروطه بوده،
هنگام به دار کشــیدن پدر دســت م یزده است اما برخی خودش «گمگشتگان وادی فهــم نادرســت آن از دیگر
توهم» را بــا «آزادی و مهر مباحث قابل تامل اســت» .از مهمترین آثار رحیمی که با نوشتن نقدی بر این
منابع هم آن را رد کردهاند. رحیمی در این کتاب
وطن» آشتی بدهد. اندیشههای سارتر را به سوسیالیســتی جدی بود که سالها برای نوشتن آن کار کتاب شهرت زیادی برای
جامعه ایران معرفی کرد رحیمی رقم خورد تحقیقی انجام داد
