انفجارهای غیرنظامی

نگاهی به حوادث بزرگ ایران و جهان

انفجار در بندر شهید رجایی در روزهای گذشته تاکنون دست‌کم ۴۶ کشته به همین تعداد مفقودی و ۱۲۴۲ تن مجروح بر جای گذاشته است و اگرچه هنوز ابعاد وسیع خسارت اقتصادی آن مورد ارزیابی قرار نگرفته است اما آمار صادرات سال گذشته این بندر استراتژیک عددی نزدیک به ۹ میلیارد دلار را نشان می‌دهد. چنین آماری نشان از حجم بالای خسارتی دارد که علاوه بر خسارت‌های جبران‌ناپذیر جانی بر پیکره اجتماع و همچنین خسارت بر زیرساخت‌ها و تجهیزات موجود در این بندر، کشور را در ماه‌های آینده تحت تاثیر قرار خواهد داد. انفجارهای غیرنظامی اما همواره فجایع بزرگ بشری را رقم زده‌اند، شهرها را ویران کرده، جان انسان‌های بی‌گناه را گرفته و حافظه‌ تاریخی ملت‌ها را تکان داده است. سازندگی در این گزارش به بررسی برخی از این حوادث مهم تاریخی در ایران و جهان که اغلب با بی‌توجهی به استانداردهای ایمنی، سهل‌انگاری یا خطای انسانی رخ داده، پرداخته است.‌

انفجارها در معادن ایران
جز حادثه مرگبار بندر شهید رجایی، طی سال‌های گذشته ایران بارها شاهد انفجار در معادن و مرگ کارگران بوده است. سی‌ویکمین روز شهریورماه سال ۱۴۰۳ انفجار در معدن زغال‌‌‌سنگ طبس در استان خراسان‌‌‌جنوبی منجر به کشته شدن ۵۲ نفر و مجروح شدن بیش از ۲۰ نفر از معدن‌کاران این معدن شد. علت حادثه در گزارش‌‌‌های اولیه نشت گاز متان در یکی از کارگاه‌‌‌های شرکت زغال‌‌‌سنگ معدنجوی عنوان شد اما گزارش کمیسیون صنایع و معادن مجلس در بررسی‌ها عامل بروز حادثه در بلوک C این معدن را ناشی از تجمع تدریجی گاز و ‌تهویه نامناسب و نبود ‌زهکشی مناسب، نبود حسگرهای دقیق و ثابت و سیستم مانیتورینگ گاز و همچنین نبود سیستم‌های هشدار خودکار، حفاری غیراصولی و ریزش بخشی از توده ناشی از گام اول استخراج کارگاه ۸۲ اعلام کرد که موجب مدفون شدن تعدادی از کارگران و افزایش غلظت گاز متان و بروز انفجار در آن محل شده است. سیزدهمین روز اردیبهشت سال ۹۶ انفجار در معدن زغال‌سنگ یورت آزادشهر مرگ ۴۳ کارگر و مصدومیت ۷۰ نفر دیگر رقم زد. هادی هاشمیان، رئیس دادگستری کل گلستان کمبود وسایل ایمنی در این معدن دلیل این حادثه اعلام کرد و گفت که کارفرمای معدن به سبب فراهم نکردن الزامات قانونی برای ایمنی معدن ازجمله نبود سیستم تهویه مناسب و کافی در تونل، نبود مسیرهای کمکی برای تهویه تونل، ندادن آموزش‌های لازم و کافی و نبودن نظارت بر کارگران برای جلوگیری از ایجاد هرگونه شعله یا جرقه داخل تونل، مجهز نبودن لوکوموتیوها به تجهیزات رادیاتور اگزوز و نبود تشکیلات امداد و نجات و مدیریت بحران در معدن، صددرصد مقصر است.

قطار نیشابور
انفجار در قطار نیشابور در بیست‌ونهمین روز بهمن سال ۱۳۸۲ نیز بزرگ‌ترین سانحه راه‌آهن در ایران بود که مرگ بیش از ۳۰۰ نفر و مصدومیت ۴۵۰ نفر را رقم زد. شدت حادثه به حدی بود که در محل حادثه گودالی عمیق ایجاد شد، چندین روستا بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد تخریب شدند و دو روستا هم دچار خسارت ۹۰ تا ۱۰۰درصدی شدند. در ارزیابی‌های اولیه برخی علت را عمدی و ناشی از خرابکاری دانستند اما بررسی‌های بیشتر سهل انگاری را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل انفجار عنوان کرد.

بیروت: ۲۲۰ نفر کشته
بندر بیروت پایتخت لبنان در اوت ۲۰۲۰ میلادی با صحنه بسیار تکان‌دهنده‌ای روبه‌رو شد و انفجار در آن تخریب زیادی را در سراسر شهر به بار آورد و جهان را در بهت‌وحیرت فرو برد. شدت انفجار معادل با حدود ۱٫۱ کیلو تُن تی‌ان‌تی تخمین زده شد و معادل‌سازی لرزش آن با شدت زلزله براساس گزارش سازمان زمین‌شناسی آمریکا عدد ۳/۳ ریشتر را نشان داد. ذخیره‌ ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم که سال‌ها بدون رعایت اصول ایمنی در انبار رها شده بود به‌عنوان منشأ انفجار شناخته شد. چنین انفجار بزرگی ۲۲۰ تن را به کام مرگ برد، بیش از ۷۰۰۰ تن زخمی بر جای گذاشت، باعث تخریب خانه صدها هزار نفر شد و خسارت مالی ۱۵ میلیارددلاری به بار آورد.

۱۴ کشته در جورجیا
۷ فوریه ۲۰۰۸ حادثه انفجار در یک کارخانه متعلق به شرکت قند امپریال شوگر در جورجیا در بندر ونتورث در جنوب شرق آمریکا ۱۴ کشته و ۳۶ زخمی بر جای گذاشت. منشأ انفجار در مرکز کارخانه در زیرزمینی در زیر سیلوهای انبار بود؛ انباشت گسترده و بسیار زیاد گردوغبار قند در معرض هوا قرار گرفته و انفجارهای بزرگ در سراسر کارخانه را رقم زد. جان شپتور، مدیر اجرایی این شرکت بر بررسی علت حادثه اعلام کرد که گرد و غبار قند و شکر انباشته شده در انبار احتمالاً مانند باروت عمل کرده و ناگهان انرژی گرمایی زیادی را آزاد کرده که منجر به یک انفجار بزرگ شده است.

نگهداری نامناسب نیترات آمونیوم
انفجار بزرگ کارخانه‌ کود شیمیایی AZF در شهر تولوز فرانسه در سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی مرگ ۳۱ نفر را رقم زد و بیش از ۲۵۰۰ نفر نیز زخمی شدند. نگهداری نامناسب نیترات آمونیوم در انبار این کارخانه علت انفجاری اعلام شد که قدرت آن معادل با حدود ۲۰۰ تُن تی‌ان‌تی بود. صدای انفجار در این کارخانه‌ در شعاع ۸۰ کیلومتری شنیده شد و آسیب به هزاران ساختمان را رقم زد. حادثه‌ای که به دلیل کمبود نظارت ایمنی و بی‌توجهی به هشدارهای داخلی رخ داد حدود ۲ میلیارد یورو خسارت مالی به بار آورد اما در نهایت باعث بازنگری گسترده در قوانین ایمنی کارخانه‌های شیمیایی در فرانسه شد.

فاجعه بندر شیکاگو
هفدهمین روز ژوئیه سال ۱۹۴۴ مهمات نظامی بارگیری شده در یک کشتی باری که عازم جبهه جنگ آسیایی- اقیانوس آرام به‌عنوان حوزه عملیاتی نیروهای آمریکایی در خلال جنگ جهانی دوم بود، منفجر شد. بر اثر این انفجار بزرگ که در رسانه‌های آمریکایی به «فاجعه بندر شیکاگو» معروف شد ۳۲۰ نفر کشته، ۵۲ نفر مفقود و ۳۹۰ نفر زخمی شدند. برخی علت این حادثه را خرابکاری، سوخت‌رسانی معیوب در بندر، خرابی لنگرگاه‌ یا بسته‌بندی غیراستاندارد مهمات مطرح کردند و برخی دیگر معتقد بودند که وجود عنصر فوق‌العاده حساس در مهمات، مشکلات مخازن بخار، حمل نامناسب مهمات توسط لودرها و مشکلات ساختاری در بندر چنین فاجعه‌ای را رقم زده است.

خطای انسانی
مردم بندر بریندیزی در ایتالیا سال ۱۹۴۵ میلادی، شاهد انفجار یک کشتی‌ مهمات بودند که کشتی درحال بارگیری مواد منفجره برای ارسال به جبهه‌های جنگ جهانی دوم بود. آتش‌سوزی در این کشتی بر اثر یک خطای انسانی رخ داد و به سرعت تبدیل به انفجار گسترده‌ای شد. آمار کشته‌شدگان ۴۰۰ نفر اعلام شد و ویرانی زیادی هم در بندر و ساختمان‌های شهر به بار آورد. عامل اصلی حادثه رعایت نکردن فاصله‌ ایمن بین کشتی‌های مهمات و سایر تاسیسات شناخته شد. مسئولان البته از این انفجار درس گرفتند؛ پروتکل‌های بارگیری مواد منفجره در بنادر مورد بازنگری قرار دادند و به ضرورت آموزش تخصصی برای کارگران بارگیری مواد خطرناک پی بردند.
در نهایت اما مرور این وقایع نشان می‌دهد که رعایت ایمنی، نگهداری ایمن مواد شیمیایی حساس با استفاده از مخازن ضدانفجار، تهویه‌ مناسب در انبارها و پایش مستمر دما، رطوبت و فشار از انفجارهای غیرنظامی جلوگیری خواهد کرد و رعایت فاصله‌ استاندارد ایمنی بین انبارها و مناطق مسکونی خسارت اینگونه حوادث را کاهش خواهد داد.