توسط : درباره “امامان اسماعیلی”
شاه کریم الحسینی، مشهور به آقاخان چهارم یا کریم آقاخان، چهل‌و‌نهمین امام شیعیان اسماعیلیه، هفتۀ گذشته ۴ فوریه (۱۶ بهمن) در ۸۸ سالگی درگذشت و پسرش رحیم‌الحسینی «طبق وصیت‌نامۀ آقاخان چهارم و بر اساس سنت و رویۀ تاریخی شیعیان اسماعیلی» به‌عنوان آقاخان جدید (آقاخان پنجم) و پنجاهمین امام اسماعیلی تعیین شد. خاندان آقاخان یکی از تأثیرگذارترین خاندان‌های مرتبط با تاریخ معاصر شیعیان اسماعیلی محسوب می‌شوند. این خاندان از قرن نوزدهم تاکنون رهبری این گروه را بر عهده داشته و نقش مهمی در تحولات مذهبی، اجتماعی و سیاسی جوامع اسماعیلی ایفا کرده است. نشر فرزان روز به‌تازگی کتاب «امامان اسماعیلی» فرهاد دفتری را با ترجمۀ خشایار بهاری منتشر کرده است. این کتاب شرح حال تاریخی امامان اسماعیلی از آغاز تا دورۀ آقاخان چهارم است.
نزاریان از الموت تا لندن
اسماعیلیان که نام خود را از اسماعیل بن جعفر به عنوان جانشین معنوی امام جعفر صادق (ع) گرفته‌اند پس از شیعیان اتنی‌‌عشری دومین جماعت بزرگ مسلمانان شیعی مذهب را تشکیل می‌دهند و در حال حاضر به صورت اقلیت‌های مذهبی در بیش از ۲۵ کشور پراکنده هستند. جریان اسماعیلیه از مصر و دربار خلفای فاطمی مصر برخاست و مشاجره بر سر جانشینی المستنصر بالله، اسماعیلیان را به دو دستۀ نزاری و مستعلوی تقسیم کرد. اسماعیلیان مستعلیه، طیب بن منصور ابوالقاسم را امام بیست‌ویکم و غایب می‌دانند اما امامت نزاریان تا به امروز ادامه پیدا کرده است و کریم آقاخان امام چهل‌ونهم نزاریان بود. فرهاد دفتری که از اسماعیلیه‌شناسان برجسته است و کتاب‌های بسیاری در این حوزه نوشته در کتاب «امامان اسماعیلی» شرحی تاریخی از نخستین امامان شیعه و در ادامه امامان اسماعیلی تا پایان دورۀ «ستر» یا اختفای آنان از حضور در بین عموم سپس امام خلفای فاطمیون، بعد از آن دورۀ الموت، و آن‌گاه چهار امام متأخر موسوم به آقاخان آورده و برای اولین بار شرح حال ۴۹ امام اسماعیلیه را به‌گونه‌ای منسجم ارائه می‌دهد. «امامان اسماعیلی» ۹ بخش دارد که عبارتند از «امامت اسماعیلی در تاریخ»، «امامان آغازین»، «امامان مستور»، «اولین امامان – خلفای فاطمی»، «امامان الموت»، «امامان نخست دوران پسالموت»، «امامان دورۀ انجدان»، «امامان در قرن هجدهم م./ دوازدهم هجری» و «امامان در عصر جدید». دفتری معتقد است، اسماعیلیان به رغم تاریخی طولانی و سهمی که در تحول تمدن اسلامی داشته‌اند، تا روزگاران اخیر به‌طور صحیح مورد شناسایی قرار نگرفته و در واقع بیشتر افسانه‌ها و توصیفات نادرست دربارۀ تاریخ و تعالیم آنها رواج داشته است. به گفتۀ او از دهۀ ۱۳۲۰ با دسترسی به تعداد زیادی از متون اسماعیلی مطالعات اسماعیلی دچار تحولی بی‌سابقه شد و تألیف کتاب «امامان اسماعیلی» منعکس‌کنندۀ پیشرفت فوق‌العاده در مطالعات جدید اسماعیلی است.
عصر آقاخان
«امامان در عصر جدید» که بخش نهم و پایانی کتاب «امامان اسماعیلی است» به شرح برآمدن خاندان آقاخان و تداوم رهبری آنها تا آقاخان چهارم اختصاص دارد. چهل‌وپنجمین امام نزاری به نام شاه خلیل‌اللّه از فرقه قاسم شاهی در سال ۱۱۵۳ق در شهر کرمان متولد شد و بعد از پدرش در سال ۱۲۰۶ق به امامت رسید. او چندی پس از به امامت رسیدن در سال ۱۲۳۰ ق به یزد سفر کرد اما پس از ۲ سال توقف در آن شهر در جریان منازعه‌ای که میان مریدانش با کسبۀ محلی بازار یزد اتفاق افتاد، کشته شد. بی‌بی سرکاره، همسر خلیل‌الله به دربار قاجار رفت تا در این خصوص شکایت کند. فتحعلی شاه بنا به دلایلی از جمله موقعیت اسماعیلیه از آنها حمایت کرد و حتی دختر خود سرو جهان خانم را به عقد حسن علیشاه پسر و جانشین شاه خلیل‌الله درآورد و با اعطای لقب «آقاخان» او را به حکم‌رانی قم منصوب کرد. بدین ترتیب حسن علیشاه به عنوان آقاخان اول و چهل‌وششمین امام اسماعیلیه شناخته شد و عنوان «آقاخان» در سلسلۀ جانشینان حسن علیشاه موروثی شد.
آقاخان اول در زمان محمد شاه، جانشین فتحعلی شاه به والی‌گری کرمان رسید اما اندکی بعد رابطۀ او با دربار قاجار به تیرگی گرایید و پس از برکنار شدن از حکومت کرمان دست به شورش زد. در نهایت حسن علیشاه از نیروهای قاجار شکست خورد و به افغانستان رفت و در قندهار مسقر شد. از آن پس رابطه‌ای نزدیکی میان آقاخان اول و راج بریتانیا در هند شکل گرفت. آقاخان اول سال ۱۲۶۱ ق به گجرات رفت و با قامت دائمش در بمبی (سال ۱۲۶۵ ق) عصر جدید تاریخ اسماعلیان آغاز شد. با درگذشت آقاخان اول در سال ۱۲۹۸ ق، پسر بزرگش آقا علیشاه که نوۀ دختری فتحعلی شاه بود، به‌عنوان چهل‌وهفتمین امام اسماعیلی جانشین او شد و به آقاخان دوم معروف شد. آقاخان دوم به ارتباط نزدیک با بریتانیا ادامه داد و در طول امامتی که تنها چهار سال به درازا کشید. شبکۀ جدیدی ارتباطی میان پیروان خود در سراسر جهان به راه انداخت. با درگذشت آقا علیشاه در سال ۱۳۰۲ ق، تنها اولاد ذکورش سلطان محمد شاه (پسر شمس‌الملوک نوۀ فتحعلی شاه) جانشین او و ملقب به آقاخان سوم شد. او که هنگام آغاز امامتش تنها ۸ سال داشت تحت نظارت دقیق مادرش که در حلقه‌های اجتماعی هندِ بریتانیا لیدی علیشاه نامیده می‌شد، پرورش یافت. آقاخان سوم سال ۱۳۱۶ ق به اروپا رفت و دو سال بعد در پاریس با مظفرالدین شاه دیدار کرد. آقاخان سوم که از بازگشت به ایران ناامید شده بود به این نتیجه رسید که باید از طریق حضور در مجامع بین المللی، ساخت مدارس و دانشگاه‌ها، انجام کارهای عام‌المنفعه و ساخت بیمارستان‌ها، پادشاهی بدون قلمرو خود را گسترش دهد. او از بنیان‌گذاران حزب بزرگ مسلم لیگ هندوستان و از موسسان دانشگاه علیگر همچنین به مدت یک سال رئیس جامعه ملل (نسخۀ قدیمی سازمان ملل متحد) بود. او نخستین مسلمان و نخستین آسیایی بود که به عنوان رئیس جامعه ملل انتخاب شده بود. آقاخان سوم از تغییرات سریعی که در جهان رخ می‌داد بسیار آگاه بود و می‌دانست برای بقای آقاخانیه باید با این تحولات سریع هماهنگ شد برای همین به جای پسرش، نوۀ خود را جانشین امامت کرد. آقاخان سوم پس از ۷۲ سال امامت سرانجام در ۲۰ تیر ۱۳۳۶/ ۱۱ ژوئیۀ ۱۹۵۷ درگذشت. آقاخان سوم در وصیت‌نامه‌اش تصریح کرده بود که با در نظر داشت تغییرات گسترده در جهان، مصلحت اسماعیلیان در آن است که امام‌شان جوانی پرورش یافته و تحصیل‌کرده در جهان مدرن باشد. بنابراین به جای دو پسرش، نوه‌اش کریم، پسر پرنس علی‌خان را به جانشینی منصوب کرد.
کریم آقاخان در دانشگاه هاروارد تحصیل کرده بود، در فرانسه و سوئیس زندگی کرد و به شدت بر مدرن‌سازی و اصلاح ساختارهای اسماعیلیه متمرکز بود. او شبکه‌ای از مؤسسات خیریه، آموزشی و اقتصادی در سراسر جهان ایجاد کرد و از حمایت برخی دولت‌های اروپایی برخوردار شد. همچنین با راه‌اندازی جایزۀ معماری آقاخان، جوایز موسیقی آقاخان، موسسۀ مطالعات اسماعیلی در لندن و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های توسعه‌ای در آفریقا و آسیا، جایگاه خاندان خود را در میان جوامع جهانی مستحکم‌تر کرد. سال ۱۳۶۵/ ۱۹۸۶ با انتشار سندی با عنوان «اساس‌نامۀ مسلمانان شیعۀ امامی اسماعیلی» توسط کریم آقاخان، فصل جدیدی در تاریخ اسماعیلیان رقم خورد. بر اساس این اساس‌نامه شورایی در ۲۰ کشور مستقر شده است که در هر کدام، یک شورای ملی امور شبکۀ شوراهای منطقه‌ای و محلی را هدایت و بر آن نظارت می‌کند. حالا رحیم‌الحسینی ۵۳ ساله، پسر کریم آقاخان به عنوان پنجمین آقاخان و پنجاهمین امام اسماعیلی میراث‌دار این شبکۀ گسترده و پیچیده شده است. رحیم آقاخان تا قبل از درگذشت پدرش در هیأت‌مدیرۀ چندین سازمان وابسته به شبکۀ آقاخان حضور داشت و به طور خاص فعالیت‌های «مؤسسه مطالعات اسماعیلی» و نهادهای اجتماعی جامعۀ اسماعیلی را مدیریت می‌کرد.
