مروی‌سنتر علیه کاخ گلستان

چگونه ساخت یک مجتمع تجاری در پهنه میراثی جنجال آفرید

داستان ساخت‌وسازهای مخرب در حریم کاخ گلستان، تنها اثر ثبت جهانی شهر تهران و نیز بافت تاریخی مجاور آن یعنی محله عودلاجان غربی مدتی است که به یکی از جنجالی‌ترین و نگران‌کننده‌ترین سوژه‌های خبری تبدیل شده است. در مرکز این بحران، پروژه‌های تجاری بزرگی چون «مروی سنتر» (خان عالی) و «بازار بزرگ طلا و جواهر خاورمیانه» قرار دارند که با صدور مجوزهای عجیب و دور زدن قانون، نه‌تنها اصالت تاریخی محله را زیر‌ سوال برده‌اند بلکه با عملیات گودبرداری عمیق، موجودیت فیزیکی بناهای ملی و جهانی را تهدید می‌کنند. در حالی ‌که فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی بیش از ۹ ماه است که منتظر ابلاغ رسمی حریم حفاظتی عودلاجان غربی هستند، تعلل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و اقدامات سوال‌برانگیز شهرداری تهران در صدور مجوزها، راه را برای سوداگرانی که به تعبیر منتقدان، «مدیریت حفاظت از میراث فرهنگی شهر تهران را به‌ سخره گرفته‌اند»، باز کرده است.

تهدید جهانی بر فراز کاخ گلستان
کاخ گلستان به‌عنوان میراث جهانی یونسکو، شرایط حساس و دقیقی برای حفاظت دارد که در پرونده ثبت جهانی آن نیز به روشنی قید شده است. تعیین و مدیریت حرایم حفاظتی برای حفظ آثار تاریخی، فرآیندی راهبردی است که شرایط تداوم اصالت، یکپارچگی و خوانایی اثر تاریخی را تضمین می‌کند. اما پرونده ثبت ‌جهانی کاخ صراحتاً به تراکم و عملکرد بازار تهران و همچنین افزایش آلودگی هوا و فشار تردد بازار به‌عنوان خطرات تأثیرگذار بر این اثر اشاره کرده است. اکنون، صدور مجوز برای پروژه‌های تجاری بزرگ و با تراکم بسیار بالا در حریم درجه یک این کاخ، تعلل در ابلاغ ضوابط حفاظتی و افزایش تراکم توسط شهرداری، همه در حال راندن این اثر جهانی به سمت فهرست آثار در خطر یونسکو است. پروژه مروی‌سنتر که در کوچه مروی و در حریم درجه یک کاخ گلستان واقع شده، شامل ۳ طبقه روی زمین و ۴ طبقه زیرزمین است و حفاری عمیق آن تا عمق حدود ۱۷ متر پیش‌بینی شده است. این عملیات در فاصله‌ای کمتر از ۲۵ متر از قنات ۷۰۰ ساله مهرگرد قرار دارد. مطالعات مرکز تحقیقات راه و مسکن و سازمان بحران تهران نشان داده‌اند که این محدوده در «پهنه بسیار پرخطر فرونشست» قرار دارد. کارشناسان با اشاره به این موضوع هشدار داده‌اند که حفر چنین عمقی، خطر انسداد قنات‌ها و در پی آن، نشست و ترک بناهای تاریخی مهمی چون شمس‌العماره و خود عرصه کاخ گلستان را به‌دنبال خواهد داشت.
تخلفات زنجیره‌ای: شهرداری، میراث و سوداگران
جریان صدور مجوز برای مروی‌سنتر، یک رشته تخلف و اهمال‌کاری قانونی را فاش می‌کند. بنای محل احداث مروی‌سنتر، پیش‌تر واجد ارزش تاریخی- فرهنگی شناخته شده بود و اداره کل میراث‌فرهنگی استان تهران صرفاً مجوزهایی برای حفظ وضع موجود، افزایش ارتفاع تا ۸ متر، یا نهایتاً ساخت یک طبقه منفی یک صادر کرده بود. اما مالک و مجموعه مربوطه به این حدود راضی نبودند. در سال ۱۴۰۰ مالک ابتدا با ادعاهایی نظیر رفع خطر و آسیب‌پذیری بنا، عوارض پرداخت می‌کند؛ سناریویی که معمولاً برای پیشبرد تخریب استفاده می‌شود. در نهایت، اواخر سال ۱۴۰۲ بخش شمالی بنا به‌صورت غیرقانونی و بدون طی مراحل رفع خطر تخریب می‌شود، در حالی‌ که میراث فرهنگی پیش‌تر صریحاً دستور حفظ وضع موجود را داده بود. پس از این تخریب، مالک به معاونت میراث کشور مراجعه می‌کند و به‌رغم اینکه طبق قوانین داخلی، هیچ اداره کل استانی حق تعیین‌تکلیف برای یک بنای واجد ارزش را ندارد، میراث کشور نامه‌ای صادر می‌کند که بر‌اساس آن، میراث استان تهران اختیار پیدا می‌کند تا مجوز منفی سه طبقه و افزایش ارتفاع تا ۸ متر را صادر کند، به‌شرط حفظ جداره و لزوم کارشناس باستان‌شناسی. مالک با وجود تعهد محضری برای حفظ جداره و پوسته، بنا را به‌صورت کامل تخریب می‌کند.

عملیات عمرانی بدون پروانه و اهمال‌کاری ناحیه شهرداری
عملیات ساختمانی در حالی انجام شده که مالک تا مدت‌ها پروانه عملیات‌ عمرانی نداشته و تنها یک نامه برای انجام کارهای اداری در سال ۱۴۰۳ در اختیار داشته است. در حالی ‌که طبق قانون، این تخلفات باید مستقیماً به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارجاع می‌شد، نه‌تنها ناحیه شهرداری گزارش تخلف نداده بلکه هفته گذشته مجوز دوم نیز برای آنان صادر شده است. پس از بالا گرفتن اعتراضات و رسانه‌ای شدن موضوع، شهرداری تهران به سرعت پروانه گودبرداری را صادر کرده تا تخلفات پیشین را تحت‌الشعاع قرار دهد. همچنین همان‌طور که در گزارشات پیشین سازندگی هم اشاره شد، معاون معماری و شهرسازی شهرداری تهران مصوبه‌ای درباره «ناظر انتخابی» صادر کرد که اجازه می‌داد، ناظر توسط خود مالک انتخاب شود. این مصوبه در خرداد همان سال توسط دیوان عدالت اداری ابطال شد، با این وجود همان ناظر انتخابی همچنان در پرونده فعال است و لغو نشده.

تغییر کاربری غیرقانونی و تراکم‌فروشی
طبق آنچه یکی از فعالان میراثی در گفت‌وگو با ایسنا گفته این محدوده در طرح تفصیلی تحت پهنه M21 یا M211 قرار دارد که به معنای پهنه مختلط با غلبه خدمات، به‌ویژه فرهنگی و هنری است و باید حداقل ۳۰‌ درصد مسکونی باشد. اما صدور مجوز تجاری خالص برای مروی‌سنتر بدون ارجاع به کمیسیون ماده ۵ و با اختیاردهی به مناطق، تخلفی آشکار است. در این میان، نظارت عالیه وزارتخانه میراث فرهنگی مورد پرسش است که چگونه شهرداری توانسته است با مصوبات عجیب، تراکم را از ۱۵۰‌ درصد مصوب به ۲۴۰‌ درصد برساند. نکته دیگر اینکه میراث پس از بالا گرفتن اعتراضات مجوز ارتفاع تا منفی چهار که در برج ۸ امسال صادر شده بود را پس گرفت اما در مجوز جدیدی که هفته گذشته صادر شده، دوباره منفی چهار لحاظ شده است؛ با اینکه میراث رسماً آن را ملغی کرده بود. همچنین در پشت این ملک، پروژه‌ای با عنوان طلای خاورمیانه در حال ساخت است. اکنون مجموعاً حدود ۴۲۰۰ متر‌مربع کاربری تجاری بدون تأمین پارکینگ به این دو ملک داده شده است.

تعلل عمدی در ابلاغ حریم عودلاجان
ماجرای مروی‌سنتر را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن تعلل در ابلاغ حریم حفاظتی عودلاجان غربی تحلیل کرد. بافت تاریخی عودلاجان (ثبت شده در سال ۱۳۸۴) شامل ۱۴۹ هکتار عرصه و حدود ۵۱۰۰ پلاک است که جزو ارکان هویتی پایتخت محسوب می‌شود. به‌رغم اینکه حریم حفاظتی عودلاجان غربی (شامل ۴۹ هکتار و ۳۰ اثر منفرد ثبت‌شده) توسط اعضای شورای حریم کشور تصویب شده است، پیگیری‌ها نشان می‌دهد که پس از گذشت ۹ ماه از تصویب، وزارت میراث فرهنگی هنوز آن را ابلاغ نکرده است. این در حالی است که بر‌اساس دستورالعمل اجرایی، حداکثر ۱۰ روز کاری برای ابلاغ پس از تصویب تعیین‌ و تأکید شده که در این فاصله، استان مجاز به پاسخگویی به هیچ استعلامی نیست. اما اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، بدون توجه به قوانین محرز، در آبان ‌ماه برای پروژه مروی‌سنتر مجوز ۷ طبقه (۳ رو، ۴ منفی) صادر کرده است. افزون بر این در مورد پلاک‌هایی مانند مهمانسرای اروندرود، مالک پیش از استعلام از میراث اقدام به تخریب کرده و اداره کل میراث فرهنگی استان تهران نیز ساخت تا ارتفاع ۱۰ متر در پلاک مذکور را بلامانع اعلام کرده است؛ اقدامی غیرقابل جبران و تخلف در بافت تاریخی تهران.

واکنش‌های وزیر
پس از رسانه‌ای شدن موضوع، واکنش‌های اضطراری از سوی مقامات دولتی آغاز شد. در ۲۳ آبان، وزیر میراث فرهنگی دستور توقف پروژه و تشکیل کمیته ویژه و پیگیری قضایی را صادر کرد اما عملیات ساختمانی مروی‌سنتر (خان‌عالی) پس از توقف کوتاه، مجدداً با شدت بیشتری از سر گرفته شده و فعالان میراث فرهنگی گزارش داده‌اند که ستون‌ها و تیرها نصب شده‌اند. جامعه مدنی نیز بیکار ننشسته و یک کارزار عمومی با عنوان «نجات کاخ گلستان و محله عودلاجان» با بیش از ۴۲۰۰ امضا شکل گرفته و خواستار توقف فوری این پروژه‌ها شده است. باستان‌شناسان ارشد هشدار می‌دهند که گودبرداری‌های عمیق بدون مطالعات باستان‌شناسی و زمین‌شناسی به دلیل احتمال وجود بقایای چند هزار ساله در عمق کم، مصداق «بلع تاریخ پایتخت» است. به نظر می‌رسد، صدور مجوزهای «عمقی» در محدوده بازار و عودلاجان به یک رویه جدید تبدیل شده است، در حالی‌ که بدون تدوین یک طرح ویژه برای ساماندهی حریم کاخ گلستان و تعیین ضوابط جدید، توسعه شهری در این بخش از تهران به قیمت از دست رفتن سرمایه‌های ملی تمام خواهد شد. کارشناسان هشدار داده‌اند که در صورت افزایش فرونشست یا آسیب به کاخ گلستان، این اثر ممکن است از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج شود.