توسط : کاهش بی‌سابقه ذخایر آبی، زمستان کم‌برف و باران، در کنار سد کم‌آب کرج آینده آبی پایتخت را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است. “سازندگی” به این موضوع پرداخته است
در پی تشدید کم‌آبی در تهران، مسئولان مختلف نسبت به این بحران هشدارهای صریحی داده‌اند. سخنگوی صنعت آب با اشاره به اینکه هنوز طرحی برای جیره‌بندی آب در پایتخت اجرا نشده است، هشدار داد: «درحال حاضر برنامه‌ای برای جیره‌بندی آب در استان تهران نداریم اما اگر مردم مدیریت مصرف نداشته باشند، مخازن آب سطحی را از دست خواهیم داد». این سخن نشان میدهد که ادامه بی‌توجهی به مصرف می‌تواند تهران را ناچار به سهمیه‌بندی آب کند. از سوی دیگر، مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز از طرح حفر چاه‌های عمیق به‌عنوان راهکاری مخاطره‌آمیز یاد کرده است. او گفت: «درحال حاضر، چاه‌های معمولی دیگر پاسخگو نیستند و به سمت چاه‌های عمیق ۲۵۰ متری و بیشتر می‌رویم. اما این اقدام، باعث خشک شدن سایر منابع زیرزمینی و در نتیجه، تشدید فرونشست زمین خواهد شد». چمران با ابراز نگرانی تاکید کرد که برخی نقاط تهران اکنون تا ۳۰ سانتی‌متر فرونشست داشته‌اند که برای پایتخت بسیار خطرناک است. همچنین او خبر داد؛: «شرکت آبفا قصد حفر ۵۰ حلقه چاه ۲۵۰ متری جدید را دارد، اقدامی که «دیگر چاه‌ها را خشک خواهد کرد» و ظرف سه سال آن منابع نیز دوباره به اتمام می‌رسند». مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت و محیط زیست شورای شهر تهران نیز به موازات این نگرانی‌ها اعلام کرد: تهران با بحران شدید کم‌آبی و فرونشست روبه‌رو است. او هشدار داده است که «در مناطق جنوبی پایتخت طی یک دهه گذشته زمین حدود ۳ متر فرونشسته و ادامه این روند می‌تواند به فروریختن ساختمان‌ها بینجامد». پیرهادی تاکید کرد: «همه آسیب‌هایی که ممکن است مناطق جنوبی تهران را در بر گیرد به مسئولان تذکر داده شده و باید با جدیت با این معضل برخورد شود». مجموعه این اظهارنظرهای صریح، گویای وضعیت بحرانی منابع آب تهران و ضرورت اقدام فوری است.
وضعیت نگران‌کننده سدهای تهران
خشکسالی پیاپی و کاهش بارندگی‌ها اثر مستقیمی بر ذخایر آب سطحی تهران گذاشته است. تصاویر منتشر شده از سدهای مهم استان- امیرکبیر (کرج)، لتیان، لار، ماملو و طالقان- وضعیت کم‌سابقه‌ای را نمایش می‌دهند. به گفته مقامات وزارت نیرو، سد کرج که یکی از اصلی‌ترین منابع تامین آب شرب تهران است، اکنون تنها حدود ۷ درصد ظرفیت خود آب دارد و در شرایط بحرانی و بی‌سابقه قرار گرفته است. سد لار در شمال‌شرق تهران حتی وضعیتی وخیم‌تر داشته و حدود یک درصد ظرفیت آن پر است. همچنین سدهای لتیان و ماملو هر کدام تنها نزدیک به ۱۲ درصد ظرفیت‌شان آب ذخیره کرده‌اند. برای درک عمق فاجعه، کافی است بدانیم پرشدگی سدهای تهران در ابتدای سال آبی جاری (پاییز ۱۴۰۲) به‌طور میانگین حدود ۱۸ درصد بوده که این رقم خود کمترین در تاریخ بوده است؛ اما با گذشت چند ماه از سال آبی و تداوم خشکی، حجم آب سدها باز هم کاهش یافته است. بنابر اعلام معاون وزیر نیرو، حجم ذخایر سدهای کلیدی تامین آب تهران نسبت به سال‌های گذشته با کاهش جدی روبه‌رو شده است. بخشی از موجودی فعلی سدها نیز به صورت «حجم مرده» است که قابل استفاده نیست و برای پایداری سازه سدها حفظ می‌شود. این به آن معناست که حتی همین اندک آب باقی‌مانده نیز به طور کامل در دسترس شرب نیست. کاهش بارندگی‌های سال جاری یکی از علل اصلی این وضعیت است؛ به گفته وزیر نیرو میزان بارش‌ها نسبت به سال گذشته ۱۳ تا ۲۰ درصد کمتر بوده و در مقایسه با میانگین بلندمدت کشور حدود ۵۰ درصد کاهش داشته است. گزارش‌ها نشان میدهد، ورودی آب به مخازن سدهای کشور نسبت به میانگین ۵ ساله اخیر ۲۹ درصد کمتر شده و خشکسالی ممتد همچنان ادامه دارد. در تهران نیز طی سه سال پیاپی خشکسالی، بارش‌ها حدود ۴۰ درصد کمتر از میانگین چند ساله بوده است. بدیهی است که وقتی بارندگی کافی نباشد، آبگیری سدها انجام نشده و ذخایر بهاری برای تابستان ناچیز خواهد بود.
کاهش کم‌سابقه بارش برف در ارتفاعات البرز نیز موجب شده برف‌اندوزی مناسبی صورت نگیرد و روان‌آب بهاره به سدها نرسد. در نتیجه، تهران که روزگاری حدود ۷۰ درصد آب شرب خود را از این سدها تامین می‌کرد، اکنون با سدهایی نیمه‌خالی یا تقریباً خشک مواجه است. دلایل این افت ذخایر صرفاً به کاهش نزولات آسمانی محدود نمی‌شود؛ افزایش مصرف آب در تهران نیز وضعیت را بدتر کرده است. رشد جمعیت و مصرف بی‌رویه طی سالیان اخیر باعث شده حتی بارش‌های نرمال نیز پاسخگوی نیاز تهران نباشد. یک کارشناس حوزه آب توضیح داده است که علاوه بر کاهش بارندگی، سه سال پیاپی خشکسالی و مصرف بدون برنامه سبب شده که حتی حداقل ذخایر آبی سدها نیز به سرعت تخلیه شود.
این شرایط بحرانی زنگ خطری جدی را به صدا درآورده است. استمرار روند کنونی می‌تواند به این معنا باشد که در ماه‌های آینده دیگر آبی در پشت سدهای تهران برای مصرف باقی نخواهد ماند و فشار بیشتری به منابع دیگر وارد می‌شود. کاهش شدید منابع آب سطحی، مدیریت منابع آب تهران را وارد مرحله‌ای حساس کرده است که در بخش بعد به پیامدهای آن می‌پردازیم.
مقایسه وضعیت آبگیری سد کرج در زمستان ( ۱۴۰۲بالا) و
زمستان( ۱۴۰۳پایین) که کاهش چشم گیر حجم آب این سد
را نشان میدهد. تنها حدود ۸-۷درصد ظرفیت سد پر بوده و
بخش عظیمی از بستر سد خشک شده است
پیامدهای برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی
با کاهش آب سدها، تامین آب تهران به ناچار به سوی منابع زیرزمینی سوق پیدا کرده است. روندی که پیش‌تر برعکس بود: در سال‌های گذشته حدود ۷۰ درصد آب تهران از سدها تامین می‌شد و ۳۰ درصد از چاه‌ها؛ اما اکنون این نسبت وارونه شده و حدود ۷۰ درصد آب شرب تهران از منابع زیرزمینی تامین می‌شود. این تغییر الگوی تامین آب، فشار بی‌سابقه‌ای بر آبخوان‌های زیرزمینی پایتخت وارد کرده است. محسن موسوی‌خوانساری عضو انجمن آب‌وخاک ایران هشدار میدهد که منابع آب زیرزمینی تهران به هیچ وجه پایدار نیستند و با افت سطح آبخوان‌ها، خطر تمام شدن این منابع جدی است.
وابستگی شدید به چاه‌های عمیق موجب شده سطح آب‌های زیرزمینی تهران به سرعت افت کند و پیامد مستقیم آن فرونشست زمین است. چمران در شورای شهر تصریح کرده که برداشت بی‌رویه آب از چاه‌ها مستقیماً با فرونشست مرتبط است و حفر چاه‌های عمیق «زنگ خطر فرونشست زمین» در تهران را به صدا درآورده است.
علائم این پدیده نگران‌کننده اکنون در بخش‌هایی از تهران کاملاً مشهود است. بنا بر آمار ارائه شده، مناطقی از جنوب و جنوب‌غرب تهران جزو بحرانی‌ترین نقاط از نظر فرونشست زمین هستند. مهدی پیرهادی اعلام کرده دشت‌های جنوب تهران بر اثر برداشت بیش از حد آب زیرزمینی به حالت ممنوعه درآمده‌اند و نرخ فرونشست در آنها به ارقام بحرانی رسیده است.
به گفته او، در شهر تهران مناطق ۱۶، ۱۷ و ۱۹ و در اطراف تهران شهرهای اسلامشهر و رباط‌کریم با شدیدترین میزان فرونشست مواجه‌اند. مطالعات نشان میدهد در برخی قسمت‌های دشت‌های جنوب تهران نرخ فرونشست سالانه ممکن است به حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر برسد که در جهان یک رکورد خطرناک محسوب می‌شود. چمران نیز تایید کرده گزارش‌هایی از فرونشست تا ۳۰ سانتی‌متر در برخی نقاط تهران دریافت شده که بیانگر عمق فاجعه است.
خطرات ناشی از فرونشست صرفاً محدود به ترک خوردن زمین‌های کشاورزی یا ایجاد شکاف در بیابان‌ها نیست، بلکه مستقیماً زیرساخت‌های شهری و ایمنی شهروندان را تهدید می‌کند. وقتی زمین نشست می‌کند، سازه‌های سطحی نیز دچار جابه‌جایی و تخریب می‌شوند. پیرهادی هشدار داده اگر این موضوع به موقع مدیریت نشود، ممکن است به فروریختن ساختمان‌ها و آسیب به شریان‌های حیاتی شهر مانند خطوط آب، برق و گاز بینجامد.
افزایش سرعت فرونشست می‌تواند به شبکه فاضلاب و مترو نیز صدمات جدی وارد کند؛ چراکه این تاسیسات در زیر زمین قرار دارند و نسبت به حرکت‌های زمین بسیار حساس‌اند. پیرهادی تاکید کرده ادامه روند فعلی، در دهه‌های آینده چالش‌های خطرناکی برای پایتخت ایجاد خواهد کرد و می‌تواند از نظر محیط زیستی و سکونت‌پذیری، شهر تهران را با مشکل جدی مواجه سازد.
نمونه‌هایی از این مخاطرات در ماه‌های اخیر رخ داده است؛ ازجمله فرونشست زمین در برخی معابر شهر که منجر به ایجاد حفره‌های عمیق در خیابان‌ها و حتی آسیب به خودروهای عبوری شده است (برای مثال، حادثه فرونشست خیابان ولیعصر در محدوده میدان ونک در مرداد ۱۴۰۳ که به مصدوم شدن یک رهگذر انجامید. هرچند این موارد می‌تواند عللی نظیر شکست لوله‌های آب هم داشته باشد، اما در مجموع زنگ خطر را درباره وضعیت بستر زمین تهران به صدا درآورده است). به طور خلاصه، تهران اکنون با یک چرخه معیوب مواجه شده است: کمبود بارش، کاهش آب سدها و افزایش مصرف، فشار بر منابع زیرزمینی را دوچندان کرده و برداشت بیش از ظرفیت این منابع به فرونشست زمین و نابودی تدریجی ظرفیت آبخوان‌ها منجر می‌شود. این چرخه اگر مهار نشود، می‌تواند به بحرانی جبران‌ناپذیر تبدیل شود. در بخش بعد به راهکارهایی می‌پردازیم که برای شکستن این چرخه و مدیریت بحران پیشنهاد شده است.
چه باید بکنیم؟
برای جلوگیری از تشدید بحران آب در تهران، مجموعه‌ای از اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت باید به اجرا درآید. مسئولان و کارشناسان بر چند محور اصلی تاکید دارند:
مدیریت مصرف و ترویج صرفه‌جویی: مهم‌ترین و فوری‌ترین راهکار، کاهش مصرف آب در همه بخش‌هاست. اگر هر شهروند تهرانی تنها مقدار کمی از مصرف روزانه خود بکاهد، در مجموع صرفه‌جویی قابل توجهی حاصل خواهد شد. چمران از شهروندان خواسته، به‌ویژه در ایام خانه‌تکانی پایان سال و ماه‌های گرم پیش‌رو، مصرف آب را به حداقل ضروری برسانند.
حتی گفته می‌شود کاهش ۱۵ درصد مصرف توسط هر فرد می‌تواند تا حد زیادی از بحران پیشگیری کند. دستگاه‌های دولتی و اداری نیز باید با الگو قرار دادن خود، مصارف غیرضروری را کنترل کنند. اقداماتی نظیر نصب سرشیرهای کاهنده، استفاده از تجهیزات کم‌مصرف در ساختمان‌ها، ممنوعیت شست‌وشوی بی‌رویه معابر و خودروها با آب شرب و برنامه‌های آموزشی عمومی برای فرهنگ‌سازی در این زمینه ضروری است. جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی: با توجه به افت شدید آب‌های زیرزمینی، نظارت سخت‌گیرانه بر چاه‌ها و جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز یک ضرورت است. همان‌طور که در استان البرز اقدام به مسدودسازی صدها حلقه چاه غیرمجاز شده است. در تهران هم باید برداشت‌های غیرقانونی متوقف شود. شهرداری تهران اعلام کرده، دیگر مجوزی برای حفر چاه جدید صادر نخواهد کرد و مدیریت شهری هر چاهی را که در اختیار دارد به شرکت آبفا تحویل میدهد تا بهره‌برداری بی‌رویه کنترل شود. همچنین طرح‌هایی مانند «تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی» که با هدف تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها و مدیریت برداشت تعریف شده‌اند باید با جدیت دنبال شود.
تکمیل طرح‌های تامین آب جایگزین: در کنار مدیریت مصرف، افزایش عرضه آب از منابع جدید یا استفاده نشده نیز حائز اهمیت است. دولت و شهرداری تهران در بودجه سال جاری اعتبار ویژه‌ای برای طرح‌های تامین آب در نظر گرفته‌اند. ازجمله این طرح‌ها، پروژه انتقال آب از سد طالقان به تهران است که در دست اجراست. هرچند تکمیل این پروژه حدود دو سال زمان می‌برد و راه‌حل فوری محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند در میان‌مدت بخشی از کمبود آب تهران را جبران کند. طرح‌های دیگری مانند جمع‌آوری و استفاده از آب‌های سطحی (آب باران و سیلاب‌ها) در تهران در دستور کار قرار گرفته است. با احداث مخازن ذخیره باران و انحراف آب‌های جاری در فصل پرآبی به مخازن شهری، می‌توان حجم قابل توجهی آب برای مصارف غیرشرب (مانند آبیاری فضاهای سبز) فراهم کرد. اصلاح شبکه توزیع آب شهری نیز یک ضرورت است؛ چراکه درصدی از آب تهران در مسیر توزیع به دلیل فرسودگی شبکه هدر می‌رود. کاهش هدررفت آب با نوسازی لوله‌ها و تجهیزات، عملاً منبع جدیدی از آب قابل استفاده ایجاد می‌کند.
اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی اطراف تهران: هرچند مصرف کشاورزی در استان تهران نسبت به کل کشور سهم کمتری دارد، اما همچنان در حاشیه تهران کشت سنتی با مصرف آب فراوان ادامه دارد. پیرهادی تصریح کرده که ۸۸ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و به دلیل روش‌های آبیاری سنتی، بخش عظیمی از آن تلف می‌شود. در دشت‌های جنوبی تهران نیز با وجود ممنوعه شدن برداشت آب، همچنان چاه‌ها برای آبیاری مزارع مورد استفاده قرار می‌گیرند. لازم است وزارت جهاد کشاورزی با همکاری استانداری تهران، طرح‌های آبیاری نوین (قطره‌ای، تحت فشار و غیره) را هرچه سریع‌تر در اراضی کشاورزی اطراف شهر اجرا کند تا فشار بر سفره‌های زیرزمینی کاهش یابد. همچنین می‌توان با تصفیه پساب‌های شهری و استفاده از آنها برای آبیاری فضاهای سبز شهری و کشاورزی حاشیه تهران، آب شرب بیشتری را ذخیره کرد.
سایر اقدامات زیرساختی و مدیریتی: مدیریت بحران آب در تهران نیازمند تصمیمات ساختاری است. یکی از راهکارهای بلندمدت، تمرکززدایی جمعیت از تهران است که چمران نیز بر آن تاکید کرده است. تهران بیش از ظرفیت اکولوژیک خود جمعیت و صنایع را متمرکز کرده و منابع آب آن پاسخگوی این تراکم نیست. توزیع متعادل‌تر جمعیت و صنایع در کشور می‌تواند تقاضای آب تهران را در بلندمدت کاهش دهد. از سوی دیگر، بهره‌گیری از فناوری‌های نو مانند شیرین‌سازی آب و انتقال آب بین‌حوضه‌ای هرچند پرهزینه است، ممکن است در آینده ناگزیر شود. مطالعه برای انتقال آب از سایر حوزه‌ها (مانند شمال کشور) یا بهره‌گیری از آب دریای خزر پس از تصفیه می‌تواند به‌عنوان گزینه‌ای بلندمدت مطرح باشد. هرچند این طرح‌ها مخالفانی از نظر زیست‌محیطی دارند، اما در صورت ادامه خشکسالی شاید راه‌حل دیگری وجود نداشته باشد. در نهایت، تدوین یک طرح جامع مدیریت آب شهری برای تهران که همه جوانب (از اصلاح قوانین و تعرفه‌ها تا آموزش و فناوری) را در بر بگیرد، اقدامی ضروری به نظر می‌رسد. باید از اکنون سرمایه‌گذاری روی منابع آب جایگزین، مدیریت تقاضا و ارتقای تاب‌آوری شهر در برابر کم‌آبی آغاز شود تا از بحران‌های شدیدتر در آینده جلوگیری شود.
روزهای حساس
تهران در آستانه تابستانی قرار دارد که می‌تواند از نظر تامین آب، یکی از سخت‌ترین دوره‌های تاریخ خود باشد. متخصصان و مسئولان هشدار داده‌اند که تابستان پیش‌رو با چالش جدی کمبود آب همراه خواهد بود. اگر الگوی بارندگی در ماه‌های آتی بهبود نیابد و مصرف شهروندان کاهش پیدا نکند، احتمال تجربه قطعی آب یا افت فشار شدید در برخی مناطق شهر دور از انتظار نیست. چندی پیش یکی از مدیران آب استان تهران تصریح کرد در صورت عدم همکاری مردم و تداوم خشکی، «احتمال جیره‌بندی آب در تهران وجود دارد». این جمله بیانگر وضعیت خطیری است که پایتخت با آن روبه‌رو است.
با این حال، هنوز فرصت برای جلوگیری از بدترین سناریوها وجود دارد. اقدامات اضطراری مانند کنترل فشار آب شبکه (که هم‌اکنون در دستور کار قرار گرفته و در برخی ساعات شبانه‌روز فشار آب کاهش می‌یابد) توانسته تا حدی مصرف را مهار کند. مسئولان اعلام کرده‌اند فعلاً آب تا طبقات دوم ساختمان‌ها با فشار مناسب تامین می‌شود و ساکنان طبقات بالاتر باید از مخزن و پمپ استاندارد استفاده کنند. این عملاً شکلی از مدیریت مصرف است تا از افت ناگهانی مخازن جلوگیری شود. اما این تنها مسکنی موقت است و راه‌حل نهایی نیست.
برای عبور از تابستان پیش‌رو بدون بحران حاد، همکاری و همراهی شهروندان تعیین‌کننده خواهد بود. هر تهرانی می‌تواند با صرفه‌جویی در مصرف آب، نقشی در عبور از این بحران ایفا کند. به گفته چمران، حتی قطع آب به مدت یک روز می‌تواند زندگی شهر را مختل کند؛ بنابراین مسئولیت اجتماعی ایجاب می‌کند که تک‌تک مردم در مصرف آب دقت بیشتری به خرج دهند. کاهش مصرف نه‌تنها به تامین آب بیشتر برای همگان کمک می‌کند، بلکه فرصت میدهد تا پروژه‌های زیرساختی جبران کم‌آبی به سرانجام برسند. از سوی دیگر، شفافیت و اطلاع‌رسانی مستمر توسط نهادهای مربوطه می‌تواند حس مشارکت عمومی را تقویت کند. اگر شهروندان بدانند دقیقاً چه میزان صرفه‌جویی لازم است و نتیجه تلاش خود را ببینند، قطعاً انگیزه بیشتری برای همراهی خواهند داشت.
در چشم‌انداز میان‌مدت، با اجرای طرح‌های در دست اقدام – نظیر خط انتقال آب طالقان و طرح‌های تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی – و همچنین به ثمر نشستن برنامه‌های صرفه‌جویی، امید می‌رود وضعیت منابع آب تهران به حالت پایدارتر بازگردد. هرچند بحران آب در تهران محصول سال‌ها مدیریت نامناسب و تغییرات اقلیمی است و یک‌شبه حل‌شدنی نیست، اما با اقدامات فوری، تصمیمات اصولی و مشارکت همگانی می‌توان از ورود به مرحله غیرقابل بازگشت جلوگیری کرد.
نجات تهران از تشنگی در گرو عزم جدی همه – از دولت و مدیران تا شهروندان عادی – است. امروز هر قطره آب که هدر نرود، فردایی روشن‌تر برای پایتخت رقم خواهد زد. تهران، این کلانشهر تشنه، چشم‌انتظار همراهی و تدبیر همگان است تا دوباره سیراب شود.
